Zamonaviy Toshkent qanday bo’lishi kerak? Mutaxassislarning fikri
13.12.2023So’nggi paytlarda ko’chmas mulk bo’yicha xalqaro ekspertlarning intervyulari, postlari va maqolalari bilan matbuot to’lqini paydo bo’lmoqda. Men ushbu va ba’zi oldingi nashrlarda taklif qilingan g’oyalar bo’yicha o’z eslatmalarimni baham ko’raman. Avval havola, keyin sharhlar: https://www.gazeta.uz/ru/2023/12/08/cmwp/
Temur Axmedov
Ushbu bayonotlar meni bezovta qiladi:
1. “Toshkentdagi rivojlanishning katta qismi yakka tartibdagi uy-joy qurilishiga to‘g‘ri kelishi bizni hayratda qoldirdi. Ajablanarlisi shundaki, shahar markazidan 10-15 daqiqalik masofada bunday hajmdagi ko’chmas mulk turlari mavjud bo’lishi mumkin.»
Bu kompaniya vakillari Toshkent shahridagi yakka tartibdagi binolar yer va resurslardan samarasiz foydalanilayotgani, bu metropoliya uchun g‘ayritabiiy holat, degan fikrni birinchi marta bildirayotgani yo‘q. Ushbu kompaniya Tashkent Cityni yaratishda maslahat bergan. Tashkent City kabi obodonlashtirish shahar hayotiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, deb ishonishgan. Garchi, albatta, ularning vazifasi loyihaning rentabelligini shahar uchun emas, balki ishlab chiquvchilar uchun hisoblash edi. Ular o’z ishlarini bajarishdi.
Tashkent City 2020-yillarda barpo etilayotgan 1990-yillarga mo’ljallangan majmua, deb hisoblayman. Tashkent City qurilishi hatto tugatilmay turib, shaharsozlik tushunchasidan allaqachon 25 yil orqada qolgan. Tashkent City shahar madaniyati va tarixiga umuman integratsiyalashgan emas.
Yakka tartibda qurilgan hudularda aholining past zichligi haqida sharhlar orqali, ushbu maslahatchilar katta pulni ko’radigan ambitsiyali amaldorlar va qurilish kompaniyalarga murojaat qilishadi. Shahrimiz mutasaddilarining shahar kelajagi haqida tasavvurlari yo‘q. Mahalliy amaldorlar faqat hozirgi kun bilan yashaydilar. Ular hozir pul topishadi va bugungi muammolarni hal qilishadi. Xalqaro maslahatchilar mansabdor shaxslar va qurilish kompaniyalarning qisqa muddatli moliyaviy manfaatlarini qondirish uchun bevosita moliyaviy manfaatdorlikka ega (o’z xizmatlarini sotish). Ishonchim komilki, Tashkent City ham amaldorning nosog’lom g’oyasi sifatida paydo bo’lgan va buni xalqaro ekspertlar «tasdiqlagan». Mutaxassislar Moskva Siti surrogat versiyasini o’zi sotib olmoqchi bo’lgan xaridorga sotishga tayyor edi.
2. “Ammo Toshkentda o‘sishning o’z qiziqarli tarixi bor. Odamlar bu yerga kela boshlaganida, shahar kengayib, umuman hech narsa bo’lmagan joylarda ko’p qavatli binolar paydo bo’ldi. Asosiy ijtimoiy, transport va savdo infratuzilmasi yetarli bo’lmagan holda uy-joy qurilish hajmi o’sdi. Odamlar bir hududda tunab, boshqa joyda o‘qib, davolanib, ishlab, maroqli hordiq chiqarishgan”.
2021-yilda iqlim oʻzgarishining Toshkentga taʼsiriga bagʻishlangan veb-uchrashuvlardan birida men Jahon banki xalqaro ekspertlaridan birining xulosasiga eʼtiroz bildirgandim. Mutaxassisning taʼkidlashicha, Toshkentdagi koʻchalarni suv bosishi iqlim oʻzgarishi oqibatidir.
Men suv toshqini shaharning, ayniqsa, so‘nggi 5-6 yildagi tartibsiz va savodsiz rivojlanishining oqibati, degan fikrni bildirdim. Men Toshkentda ming yillar davomida suv oqimini samarali boshqaradigan kanallar, ariqlar va suv havzalarining ishlaydigan tizimi mavjud bo’lganligini tushuntirdim. Bu tizim buzilgan. Ariqlar ko‘milgan. Ko’chalar betartib qurilgan. Hamma suv resurslarini boshqarish haqida emas, balki yomg’ir suvi drenaji haqida gapiradi.
Yangi Toshkentning yana bir kontseptsiyasini yaratishda ishtirok etgan turk arxitektorlari bilan uchrashuvlar esimda. Ular shahar tarixining asosiy jihatlarini bilishmas ekan. Men ularni ayblamayman – ular shaharning yangi qismini loyihalash bo‘yicha ish boshlashdan oldin uning 2 ming yildan oshiq tarixni o‘rganishga ulgurmagan.
Men yuqorida keltirgan maqoladagi so‘zlar ham shahar tarixidan bexabarlikni ko‘rsatadi.
Toshkent voha shahri. Bir necha ming yil davomida shaharda hech qanday bo’sh joy qolmagan. Odamlar yashab, dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Endilikda shahar asta-sekin o’sha shahar aholisiga oziq-ovqat etishtirish uchun ishlatilgan erlarni egallab olmoqda.
3) “Asosiy ijtimoiy, transport va savdo infratuzilmasi yetarli bo’lmagan holda uy-joy qurilish hajmi o’sdi. Odamlar bir hududda tunab, boshqa joyda o‘qib, davolanib, ishlab, maroqli hordiq chiqarishgan”. —
Bilmadim, bu jaholatmi yoki ataylab aytilgan gapmi?
1990-yillardan boshlab asta-sekin salbiy tendentsiyalar, bolalar bog’chalari va maktablar, so’ngra zavod va fabrikalar yopilgandan so’ng, shahar tuzilishini o’zgartirdi. Tramvay va trolleybuslar yo’qoldi, avtobus yo’nalishlari «optimallashtirildi». Odamlar turar-joylardan zavodlarga ishlash uchun borishgan, chunki zavod yonida turar-joy maydoni qurish to’g’ri hisoblanmagan. Keyin zavodlar yopildi. Yuqoridagi tavsif ataylab tuzilgan shahar dizayni natijasi emas, balki yomonlashib borayotgan vaziyatning natijasidir.
4. “Umuman olganda, shaharsozlik 20-asr oʻrtalarida avtomobil ishqibozlari uchun shakllana boshladi. 19-asrda But (Charlz But – ingliz sotsiologi, shaharsozlik bo’yicha mutaxassis) va boshqa tadqiqotchilar ta’siri ostida shakllangan urbanizm boshqacha edi. Ammo Amerikaning shaharlarga nisbatan munosabati sotsiologiya va avtomobillar harakatlanishi asosida shakllangan. Agar so’rov bo’lsa, biz 15 daqiqada savdo markaziga qancha aholi piyoda borishini hisoblab chiqamiz. Lekin ko‘chmas mulk va shaharsozlikda algoritmning asosiy sozlamalari avtomobillar uchun maxsus moslashtirilgan”.
20-asr oʻrtalarida AQSh shaharlari avtomobillar uchun qayta qurila boshlandi. Bir tomondan, bu ulkan iqtisodiy o’sish bilan bog’liq bo’lgan madaniy o’zgarish bo’lib, avtomobillarni ko’p odamlar uchun qulay qildi. Boshqa tomondan, shaharlarning ajratilishi «oq parvoz» deb ataladigan hodisaga olib keldi – oq tanli aholining shahar atrofiga ommaviy ketishi. Oq tanli aholi farovonroq yashar edi va uylar hamda avtomobillar sotib olish uchun kreditlar va boshqa moliyaviy vositalardan foydalanish imkoniyatiga ega edi.
Shuningdek, jamoat transporti ataylab kamaytirilgan. Jamoat transporti mavqeini pasaytirib, odamlarni avtomobil sotib olishga majburlash usuli AQShda 1950-1960-yillarda keng qo‘llanilgan.
2000-yillarga kelib, amerikaliklar o’zlariga kelib, odamlar uchun shaharlarni qayta qurishga kirishdilar. O’sha vaqtga kelib, deyarli butun hayot avtomobil atrofida qurilgan shtatlarda semirish darajasi allaqachon 30% dan oshdi. Qandli diabet, yurak kasalliklari va semizlik va cheklangan jismoniy faoliyat bilan bog’liq boshqa kasalliklar nafaqat kattalar orasida, balki bolalarda ham tashvishli darajaga chiqdi.
2000-yillarning boshidan boshlab Amerikaning ko’plab shaharlari eski markazlarni qayta tiklashni (Main Street revival), binolarni qayta ta’mirlash va jamoat transportini jonlantirishni boshladilar. Hatto Texasdagi Dallas va Xyuston kabi avtomobilga moslashgan shaharlar ham tramvay sotib olgan. Oklaxomaning poytaxti Oklahoma Siti yaqinda 90 yilga yaqin vaqt o’tib tramvay xizmatini qayta tikladi.
Qo’shma Shtatlarda allaqachon avtomobil harakati yoki piyoda yurish emas, balki aholining harakatchanligi nuqtai nazaridan o’ylaydigan yangi avlod me’morlari paydo bo’ldi. Shahardagi odamlar ko’plab transport imkoniyatlariga ega bo’lishi kerak.
Maqolada tilga olingan Chilonzorda deyarli har dahada oziq-ovqat do‘konlari, sartaroshxonalar, kutubxonalar, bolalar bog‘chalari, maktablar, dorixonalar va boshqa zarur xizmatlar mavjud edi. Bularning hammasi yaxshi ishlamagan bo‘lishi mumkin, lekin bolaligimda mahallamizdagi do‘konlardan non, sut, sariyog‘, tvorog, kartoshka va boshqa mahsulotlar sotib olgani borardim. Men o’sha erda sochimni ham oldirardim. Oyoq kiyimlarini bizning dahamizda ta’mirlash mumkin edi. Maktabga chiqa boshlaganimda qo‘shimcha bog‘chalar ochildi. Pochta, telegraf (shaharlararo qoʻngʻiroqlar uchun va h.k.) va boshqa joylarga piyoda 5-15 daqiqada borilar edi.
Toshkentda so‘nggi 5-6 yildagi qurilish tartibsizliklari, infratuzilmalarni avtomashinalar harakatlanishi uchun qayta qurish, chumoli iniga o’xshsah boshpanalar qurish, ko‘p sonli aholini ish bilan ta’minlay oladigan yirik korxonalarning yo‘qligi, shahar atrofidagi unumdor yerlarni qurilishlar uchun o‘zlashtirish – bularning barchasi keyingi 10-15 yil ichida ijtimoiy va iqtisodiy muammolarga olib keladi.
Ijtimoiy o’zgarishlar, agar biron bir inqilob bo’lmasa, darhol sodir bo’lmaydi. Ijtimoiy o’zgarishlarning inertsiyasi kuchli. Masalan, 1990-yillar va 2000-yillarning boshlarida ta’limning yomonlashuvi o’zining asosiy zararini hozirda keltirmoqda, o’sha vaqtlarda ta’lim olgan yoshlarning o’zi hozirda o’qituvchi bo’lib etishgan, rahbarlik lavozimlarini egallagan, vrach bo’lib kishilarni davolamoqda, uylar qura boshlagan va hokazo. Iqtisodiy va tashqi siyosiy vaziyat tinch bo’lsa, hammasi joyida. Ammo, masalan, mintaqaviy miqyosda iqlim o’zgarishlari sodir bo’lsa, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy infratuzilmaga ega bo’lmagan tizimning yashab qolishi qiyin bo’ladi.
Bu uzun post bo’lib chiqdi, lekin men jim turolmadim.
