Qanday qilib «snos»lar va tartibga solinmagan qurilishlar bola huquqlarini buzadi

“Toshkent-SNOS” guruhi O‘zbekistonning boshqa faollari bilan birgalikda Bola huquqlari to‘g‘risidagi konventsiya bo‘yicha xalqaro majburiyatlarga muvofiq O‘zbekistonda bola huquqlarining amalga oshirilishi va kafolatlanishiga oid muqobil tematik hisobotni tayyorlashda ishtirok etdi. Ushbu hisobot 2022-yil 31-avgust va 1-sentabr kunlari boʻlib oʻtgan Bola huquqlari to’g’risidagi konventsiya (BHK) qoʻmitasining 91-sessiyasida koʻrib chiqilib, u erda Oʻzbekiston oʻzining 5-davlat hisobotini taqdim etdi.

Ushbu maʼruza Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo’yicha Oliy komissari boshqarmasi ko’magi bilan tayyorlangan bo’lib, uning asosiy maqsadi BHK qoʻmitasi va Oʻzbekiston Respublikasi delegatsiyasi oʻrtasidagi muloqotni yoʻlga qoʻyish hamda BHK qoʻmitasining Oʻzbekiston tomonidan BHK boʻyicha oʻz majburiyatlarini bajarishini yaxshilash uchun BHK qoʻmitasining Yakuniy tavsiyalarining bajarilishi toʻgʻrisida xabardor qilish

Eslatma:

Hisobotni tuzishda koalitsiya hisobotning har bir klasteri uchun yetarli statistik ma’lumotlarni taqdim eta olmadi, chunki rasmiylar statistik ma’lumotlarni ochiq tartibda e’lon qilmaydi.

Bu erda men faqat buzilishlar va yovvoyi ko’rinishdagi tartibsiz qurilishlarning bola huquqlariga zararli ta’siri haqida gapiradigan hisobotning bo’limlarini keltiraman. Hisobotning toʻliq matni bilan BMT ning ikkita ish tilida tanishish mumkin:
Yashash, tirik qolish, rivojlanish, hurmat qilish, fikrlash huquqi

Bola huquqlari to’g’risidagi konventsiyaning 6 (2-q), 3, 12-moddalari

1) Oldingi hisobot boʻyicha oʻz tavsiyalarida (CRC/C/UZB/CO/3-4-band) BHK qoʻmitasi Oʻzbekiston hukumatiga tijorat sektorining bolalar huquqlarini ta’minlash bilan bog’liq inson huquqlari va atrof-muhit standartlariga muvofiqligini taʼminlash boʻyicha qoidalarni qoʻllashni taklif qildi.

2) Biroq O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan 2016-yilda boshlangan intensiv urbanizatsiya jarayonlari shaharlarning bosh rejalarisiz va shaharsozlik normalarini buzgan holda davom etmoqda. Qurilish kompaniyalarning o’zlari tomonidan o’zboshimchalik bilan tanlangan ommaviy qurilish uchun uchastkalar munitsipalitetlar tomonidan aholi bilan muhokama qilinmasdan ajratiladi. Shaharlar xaotik tarzda qurilgan, bu yashil umumiy maydonlarning, bolalar o’yin maydonchalarining qisqarishiga olib keladi. Ijtimoiy infratuzilma va yashil hududlar bilan barpo etilgan barcha mahallalar buzilmoqda. Munitsipalitetlar ko’p qavatli uylar o’rtasida savdo va turar-joy maydoni bo’lgan yangi ko’p qavatli binolarni tiqiltirib qurishga harakat qilmoqda. Shahar bog’lari tijorat manfaatlari uchun xususiy firmalarga o’tkazilmoqda. Bu sog’lom ekologik muhitga bo’lgan huquqni o’z ichiga olgan munosib uy-joy huquqini buzadi.

3) Oʻzbekistonda keyingi yillarda jadal qurilish natijasida har qanday shamol kuchi bilan havoga koʻtarilgan koʻp miqdorda qum va chang hosil boʻldi. Toshkentda havo sifati indeksi (AQI) qo‘shni davlatlar poytaxtlariga qaraganda ancha past. 2021-yilda bir necha kun “havo sifati yaxshi” bo’lib, qolgan vaqtlari esa yomon yoki hatto xavfli AQI bilan bo’lgan. Sog‘liqni saqlash vazirligi nafas qisilishi shikoyati bilan tez yordam xizmatiga murojaatlar soni ko‘payganini ma’lum qildi.

4) Bolalar bog’chalari va maktablarga yaqin joyda jadal qurilish ishlari olib borilmoqda. Masalan, Yakkasaroy tumanidagi 160-sonli (umumiy ta’lim) va 25-sonli (nogiron bolalar uchun) ikkita maktab o‘rtasida, har bir maktab devoridan tom ma’noda 10 metr masofada 24 qavatli “Modera Towers” turar-joy majmuasi qurilmoqda. Qurilish ishlari maktab binolarini silkitib, bolalarni cho‘chitib, havoni changga to‘ldirishga sabab bo‘lmoqda. 160-sonli maktab direktori uning qurilishiga yozma roziligini bergan va maktab hududining bir qismini quruvchining ehtiyojlari uchun ajratgan.

5) O‘zbekiston Respublikasi davlat va sud organlari tomonidan oilalarga psixologik bosim o‘tkazilmoqda: urbanizatsiya uy-joylarning ko‘p miqdorda buzilishi va majburiy ko‘chirilishi bilan kechmoqda, bu esa amaldagi qonunchilikni qo‘pol ravishda buzmoqda. Sudlar, agar gap xususiy korxonalarning sof tijorat manfaatlariga tegishli bo‘lsa, davlat uy-joylaridan ko‘chirish to‘g‘risidagi, shuningdek, davlat ehtiyojlari uchun buzish to‘g‘risidagi qoidalardan foydalangan holda, fuqarolarni shaxsiy uylaridan majburan chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Ko’chirish tartibi qonun hujjatlarida tavsiflanmagan va o’ta shafqatsiz sharoitlarda sodir bo’ladi: sud ijrochilari darvozalarni, eshiklarni, derazalarni sindirib, narsalarni olib ketishadi, qo’pol gapirishadi, itlarni (agar mavjud bo’lsa) o’ldirish bilan tahdid qilishadi. Kasallik, homiladorlik yoki ob-havo sharoiti bilan bog’liq istisnolar yo’q. Davlat organlari tomonidan amalga oshirilayotgan bu jarayonlarning barchasi oiladagi ma’naviy-ruhiy muhitga o’ta zararli ta’sir ko’rsatadi.

6) O‘zbekiston Hukumatining rasmiy ma’ruzasida (47-band CRC/C/UZB/RQ/5) bolalarning sud muhokamasida eshitilishiga bo‘lgan huquqlariga oid ko‘rsatilganidan farqli o‘laroq, qurilish kompaniyalar va sudyalar bolalar manfaatlarni hisobga olmaydilar hamda ko’chirish paytida va sud majlislarida bolalarning so’zlariga quloq solinmasdan, hatto yig’ilish xonasidan chiqarib yuboriladi. Ko’pincha, ko’chirish paytida hozirgisidan 6-7 km uzoqlikdagi uy-joy taklif etiladi. Bu degani, bolalar o’z maktablariga bora olmaydilar, do’stlari va o’qituvchilari bilan aloqada bo’lolmaydilar.

Misollar:

a. O.A. ishi: O.A. o’z uyida yashaydi. U bilan qizi va uch nabirasi istiqomat qiladi: ikki nafar maktab o‘quvchisi, uchinchisi 2020-yilda tug‘ilgan. Bolalar mahalladagi umumta’lim maktabiga, qo‘shni musiqa maktabiga qatnaydi, sport seksiyalariga qatnaydi. O.A. oilasi tijorat maqsadida sotish uchun bir nechta ko‘p qavatli uylar qurmoqchi bo‘lgan xususiy qurilish firmasi tomonidan o’z uyidan chiqarib yuborilmoqda. Shu bilan birga, qurilish firmasi hozirgi uydan 7 km uzoqlikda joylashgan uyni taklif qiladi. O.A.ning barcha so’rovlariga qurilish firmasi ular hozirgi vaqtda yashab turgan hududdagi tegishli kvartirani berishdan bosh tortadi, chunki bu juda qimmat tuman. Oliy sud sudyalari O.A.ning voyaga etmagan nevaralarining fikrini tinglashdan bosh tortdi va ularni sud zalidan haydab chiqarishdi.

b. D.M. ishi: Uning katta uyida (300 kv.m.) 15 kishi yashaydi va roʻyxatga olingan, shu jumladan 9 nafari turli jinsdagi bolalar (oʻgʻil bolalar va qizlar). Aslida, bu to’rtta oila: 1) D.M. xotini va 4 qizi bilan: 1 yoshdan 12 yoshgacha; 2) D.M. onasi va uning 29 yoshli ukasi; 3) D.M. opasi va uning 3 farzandi – 11 va 15 yoshli o’g’il bolalar, 14 yoshli qiz; 4) D.M singlisi va uning ikki qizi – 8 va 9 yosh.
Bolalarning hammasi mahalladagi maktabga boradi, oilalar maktabni o‘zgartirishni istamaydi. Bu oilalar qurilish firmasi tomonidan tijorat hashamatli uy-joy qurish uchun chiqarib yuboriladi. To’rtta oila ham xuddi shu qurilish firmasi tomonidan qurilgan qo’shni uydan kvartira berishni so’radi, lekin u qimmatligi sababli rad etildi. UJKning 27-moddasiga muvofiq, «fuqarolar mulkida bo‘lgan uylar (kvartiralar) buzilgan taqdirda, mulkdorlarga ularning tanlovi bo‘yicha va taraflar kelishuviga ko‘ra, uy-joy maydonining ijtimoiy normasidan kam bo‘lmagan sahndagi, barcha qulayliklari bo‘lgan, avvalgisiga teng qiymatli boshqa turar joy mulk qilib beriladi”. Binobarin, D.M.ning oilasi, umumiy maydoni 240 kv.m bo’lgan kvartiralarni olishlari kerak edi, ammo ularga 135 kv.m kvartiralar taklif etilmoqda. Ikkita kvartirada to’rtta oilani qanday joylashtirish mumkin?

7) O‘zbekistonning yo‘llari va ko‘chalari bolalar uchun halokatli.

2021-yilda rasmiy ro‘yxatga olingan yo‘l-transport hodisalari soni 10 001 tani tashkil etdi. 2426 kishi YTH qurboni bo‘ldi (shundan 263 nafari bolalar). 2022-yilning dastlabki uch oyida mamlakatimizda 1469 ta yo‘l-transport hodisasi qayd etilgan bo‘lib, ulardan 204 tasi bolalar ishtirokida. Natijada 188 nafar bola tan jarohati oldi, 39 nafari halok bo‘ldi. Baxtsiz hodisalarning asosiy sabablari: yo’l harakati qoidalariga rioya qilmaslik, harakatni noto’g’ri tashkil etish va zarur infratuzilmaning yo’qligi. O‘zbekistonning aholi punktlarida ruxsat etilgan haydash tezligi soatiga 70 km. Aholining tezlikni cheklash va zarur bo’lgan joylarda boshqariladigan piyodalar o’tish joylarini o’rnatish bo’yicha hukumatga qilingan barcha chaqiruvlari natija bermadi.

 

Tavsiyalar:

1. Shaharlarda tasdiqlangan bosh rejalarsiz olib borilayotgan qurilishlarni taqiqlash va mahalliy hokimiyat organlariga ular chiqargan uy-joylarni buzish to‘g‘risidagi qarorlarini Bosh rejaga havola bilan o‘z veb-saytida joylashtirish majburiyatini yuklash.
2. Statistika organlariga yer uchastkalarini davlat tomonidan olib qo‘yilishi munosabati bilan uy-joylar buzilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni e’lon qilish majburiyati yuklash.
3. Majburiy ko‘chirishni qonun va amaliyotda, shu jumladan majburiy ko‘chirish uchun ma’muriy va jinoiy jazolarni kiritish orqali taqiqlash.
4. Tashkil etilgan mahallalarda hamda maktablar va maktabgacha ta’lim muassasalari yaqinida yangi uy-joylarni punktda qurish taqiqlansin.
5. Yangi qurilishda etarli maydonni o’yin maydonchalari va yashil maydonlarni ta’minlashga ishonch hosil qilish.
6. Majburiy ko’chirish bo’yicha tashkil etilgan sudlarda bolalar fikrini hisobga olish.
7. Bolalar manfaatlarini hisobga olgan holda yo’l harakatni tashkil qilish: xavfsiz piyodalar o’tish joylarini jihozlash, ma’lumot panellarini o’rnatish, aholi punktlari ichida harakat tezligini kamaytirish.

 

Ta’lim olish huquqiBola huquqlari to’g’risidagi konventsiyaning 27-moddasi (1-b), 28-moddasi

 

8) O‘zbekiston Respublikasi tomonidan taqdim etilgan beshinchi davriy ma’ruza 240-bandida shunday o‘qiymiz: “O‘zbekiston xalq ta’limi tizimida 9680 ta umumta’lim maktablari mavjud bo‘lib, ularda 5,0 millionga yaqin maktab o‘quvchilari ta’lim olmoqda. Qishloq joylarda 6724 ta maktab, ya’ni 69,5%, shaharlarda 2956 maktab, ya’ni 30,5%. Shu bilan birga, demografik statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2022 yil 1 aprel holatiga shahar aholisi 18,02 million kishiga (jami aholining 50,9 foizi), qishloq aholisi – 17,4 million kishiga (49,1 foiz) yetdi. Bundan kelib chiqadiki, shahar maktablarida o’quvchilar zichligi qishloq joylarga qaraganda ikki baravar ko’p.

9) XTV bugungi kunda mamlakatdagi o’quvchilar soni (6,24 million) maktablarning loyihaviy quvvatidan (5,06 million) sezilarli darajada oshib ketishini ta’kidlaydi. Bu holat sinflarning haddan tashqari to‘lib ketishiga olib keladi va maktablarning 70 foizdan ortig‘i ikki yoki uch smenada ishlaydi. Bolalarning maktablarda minimal talablar darajasida ta’lim olishi uchun ularning imkoniyatlarini 1,2 millionga kengaytirish zarur.

10) 1991 yildan 2020 yilgacha O‘zbekiston Respublikasi aholisining sezilarli o‘sishiga (+16 million kishi) qaramay, bu davrda maktablar soni kamaydi. Bunda 2010-2017-yillarda 9 yillik ta’limga o‘tish muhim rol o‘ynadi. Bu davrda 1500 ga yaqin kollej va litseylar qurildi, maktablarga e’tibor berilmadi. 2018-yilda 11 yillik ta’lim qaytarilgach, bor-yo‘g‘i 400 ga yaqin litsey va kollejlar maktabga aylantirildi. Turli sabablarga ko’ra ko’plab maktablarning binolari boshqa bo’limlarga o’tkazildi. Hozirda XTV sobiq maktablar binolarini qaytarish ustida ishlamoqda va Toshkent shahrida biron vazirlik yoki idora tizimiga o‘tkazilgan, biroq ularni qaytarish oson bo‘lmagan 16 ta maktab ro‘yxatini tuzgan.

 

11) Qaytarilmagan maktablarga misollar:

• Ilgari 76-umumta’lim maktabi joylashgan eski “Ukchi” mahalla fuqarolar yig‘ini o‘rnida “Tashkent City” nomli yangi kvartal qurilmoqda. Tashkent City megaloyihasining elita uy-joylari bilan qurilishi davlat maktablari va bolalar bog’chalari qurilishini nazarda tutmaydi.
• Toshkent shahridagi “Akadem-gorodok”da ikkita umumta’lim maktabi (113 va 27-son), shuningdek, axborot texnologiyalari kolleji bo‘lib, ular Al-Xorazmiy nomidagi maxsus matematika maktabiga aylantirildi. So‘nggi yillarda 113-maktab ShHT Kotibiyatiga berildi. Matematika maktabi 6 km uzoqlikka ko‘chirildi, maktab binosining o‘zi buzib tashlangan va shu yerda masjid qurilmoqda. Natijada aholi zich joylashgan ushbu hududdagi uchta umumta’lim maktabidan bitta maktab qoldi.
• Borovskiy tibbiyot kolleji, kollej hududida o’z kursdoshlari tomonidan talabaning o’ldirilishi bilan bog’liq katta janjalga javoban yopildi va buzildi.
12) 2018-2020-yillarda O‘zbekistonda 57,7 mingta yangi uy-joy qurildi va atigi 56 ta yangi maktab qurildi, yana 158 ta maktab kerak. Masalan, Samarqandda Motrit massivida ko‘plab uylar qurilgan. Lekin ular uchun 1680 o‘quvchiga mo‘ljallangan 1 ta maktab qurilgan. U erda yana 4 ta maktab kerak.

13) 2020-yil 6-noyabrdagi 4884-sonli PQ yangi ko‘p qavatli uylar qurilishiga muvofiq yangi o’quvchi o’rinlari tashkil etishni nazarda tutadi. Loyiha rejasini ishlab chiqishda qurilish firmasi har bir kvartira uchun kamida 1,5 o’quvchi o’rinlarini yaratishni hisobga olishi kerak. Biroq maktab va bog‘chasiz yangi mahallalar barpo etilmoqda. Masalan, 2022-yil 28-iyuldagi 335-sonli PQ Toshkent shahridan boshqa shaharga ko‘chirilgan zavodlar negizida umumiy maydoni 6,1 gektar bo‘lgan turar-joy va savdo majmualari tashkil etilishi belgilangan. Biroq, davlat maktablari, bolalar bog’chalari va poliklinikalar qurilishi ushbu PQ tomonidan ko’zda tutilmagan.

14) Bolalar bog’chalari bilan bog’liq vaziyat (MTM):

Bolalar bog’chalari bolalardan ancha foydali maqsadlar uchun olib qo’yilmoqda: ko’p qavatli binolar, biznes markazlari yoki hatto oligarxlarning uylarini qurish. Shunday qilib, “Buyuk Ipak yo‘li” (Toshkent) metro bekati atrofida atigi bir kilometr radiusda so‘nggi bir necha yil ichida 4 ta bolalar bog‘chasi avvaliga yopilgan, keyin esa buzib tashlangan. Bo’sh turgan joylarda biznes markazi, besh qavatli turar-joy binosi va qaysi bir oligarxning villasi qurilgan. To‘rtinchi bolalar bog‘chasi binosi Toshkent shahridagi Navoiy shoh ko‘chasi bo‘ylab savdo maydonchalarini buzish chog‘ida musodara qilingan mol-mulki uchun kompensatsiya sifatida qaysidir xususiy korxonaga berildi. Natijada aholi gavjum hududda atigi ikkita davlat maktabgacha ta’lim muassasasi qolgan.

15) CRC/C/UZB/RQ/5 (128 va 130-bandlar) ga muvofiq 2021 yil uchun 1699566 nafar bola yoki maktabgacha yoshdagi aholining 60,9 foizi maktabgacha taʼlim tizimi bilan qamrab olingan. Respublikada 18254 ta maktabgacha taʼlim muassasasi faoliyat koʻrsatmoqda, shundan 6197 tasi davlat, 12057 tasi nodavlat maktabgacha taʼlim muassasalaridir. Xususiy maktabgacha taʼlim muassasalarining miqdoriy oʻsishiga qaramay, ular maktabgacha taʼlim muassasalariga qatnaydigan bolalarning atigi 33,8 foizini qabul qiladi, chunki Oʻzbekistondagi aksariyat oilalar xususiy bogʻchalarga juda yuqori toʻlovlar sabab farzandlarini beraolmaydi (oʻrtacha 200 AQSH dollari va undan yuqori, yaʼni oʻrtacha ish haqi)

Tavsiyalar:
1. Shaharsozlik kodeksiga yangi turar-joy massivlarini qurishda umumtaʼlim maktablari va maktabgacha taʼlim muassasalari qurilishini rejalashtirish majburiyatini kiritish.
2. O‘zbekiston Respublikasi hukumati yangi maktablar va maktabgacha ta’lim muassasalarini qurish va ta’mirlash, ularni zarur pedagogik kadrlar bilan ta’minlash uchun davlat byudjetidan mablag‘lar ajratsin.
3. Qurilish uchun ruxsatnomalar berishda ShNQga rioya etilishi ustidan qat’iy nazoratni joriy etish.
4. Yangi bog‘chalar va maktablar qurish uchun byudjetdan ajratiladigan mablag‘larni ko‘paytirish orqali bolalarning ta’lim muassasalariga kirish imkoniyatini oshirishni ta’minlaydigan maktabgacha va maktab ta’lim muassasalarini tijorat maqsadlarida buzish tartibini bekor qilish davlat zimmasiga yuklansin

 

Diskriminatsiyaga yo’l qo’ymaslik (BHKning 2-moddasi)

16) Davlat asosiy ta’limni ta’minlash majburiyatini olgan ekan, uni hamma uchun teng qilishga intilishi kerak, chunki bolalarning kelajagi shunga bog’liq. Biroq O‘zbekiston hukumatining o‘zi ta’lim sohasida tengsizlikni yuzaga keltirmoqda. Gap prezident maktablari deb ataladigan o’quv muassasalari haqida bormoqda. Ayrim hududlarda bolalar sovuq maktablarda va qishda gavjum sinfxonalarda o‘qitilsa, prezident maktablari bolalarga boshqa davlat maktablarida bo‘lmagan shart-sharoitlarni yaratib beradi, garchi soliq to‘lovchilarning pullari har ikki turdagi maktablarga sarflanadi. Har bir sinfda 24 dan ortiq o’quvchi yo’q, oddiy maktab sinflarida ko’pincha 40 dan ortiq o’quvchi bor. PIIMA tizimidagi ixtisoslashtirilgan maktab-internatlar o‘quvchilarni turar joy va ovqat bilan bepul ta’minlaydi.

17) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident ijodiy va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi (PIIMA) 09.09.2019 yildagi PF-5815-son qaroriga muvofiq tashkil etilgan. 2021-yil sentabr oyida to‘rtta Prezident maktabida 576 nafar, uchta ixtisoslashtirilgan va to‘qqizta ijodiy maktabda 1500 nafarga yaqin o‘quvchi tahsil oldi.

18) Davlat xaridlari portali maʼlumotlariga koʻra, 2020-yilda Buxoroda Prezident maktabi qurilishiga qariyb 60 milliard soʻm mablagʻ ajratilgan. Termiz shahrida bahorda 168 o‘rinli Prezident maktabi qurilishi taxminiy ravishda 41,5 milliard so‘mga baholangan edi. Sport zali bo‘lgan 1540 o‘rinli oddiy umumta’lim maktabi qurilishi 34,4 milliard so‘mga baholandi.

19) Konstitutsiyaga ko’ra, «nafaqa faqat qonun bilan belgilanishi mumkin va ijtimoiy adolat tamoyillariga muvofiq bo’lishi kerak» (18-modda), «bolalar ota-onalarining kelib chiqishi va fuqarolik holatidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar» (18-modda). 65-modda). Vaholanki, davlat harbiy xizmatchilar va ichki ishlar organlari xodimlarining farzandlariga oliy o‘quv yurtlariga kirishi uchun imtiyozlar beradi. Bojxona xodimlarining farzandlariga ham shunday imtiyozlar berishni nazarda tutuvchi qonun loyihasi muhokamaga qo‘yildi. Ma’lum bo’lishicha, barcha bolalar teng, lekin ba’zi ota-onalarning farzandlari boshqalardan ko’ra tengroqmi? Nega, masalan, o’qituvchilar yoki shifokorlar o’z farzandlari uchun imtiyozlarga loyiq emasmi?

Tavsiyalar:

1) Ijtimoiy tenglik tamoyilini buzadigan ijtimoiy asossiz imtiyozlarni bekor qilish
2) Respublikadagi barcha maktablarni idoraviy mansubligidan qat’i nazar, o‘qish uchun bir xil sharoit bilan ta’minlash.

Alternative report on CRC_Uzbekistan_91 session CRC_2022_RU

Alternative report on CRC_Uzbekistan_91 session_CRC_2022_en