‘O’zbekiston shaharlarida yerni majburiy olib qo’yish, ko’chmas mulkni buzish va  majburiy ko’chirish’ – LAND HOME JUSTICE.

Yerni majburiy olib qo’yish, uylarni buzish va majburiy ko’chirish bo’yicha yangi ma’ruza bilan tanishishni taklif etamiz : “NOQONUNIY HARAKATLARNI SUNIY QONUNIYLASHTIRISH: O‘zbekistonda xususiy mulkni noqonuniy o‘zlashtirish, yerni tortib olish va majburan ko‘chirish”

Tadqiqotda O‘zbekistonning 2016-yilda prezident hokimiyati o’zgarganidan buyon amalga oshirilgan ulkan taraqqiyot yo‘li muntazam ravishda majburiy ko‘chirishlar va yerlarni noqonuniy egallab olish bilan bog‘liq bo‘lib, minglab va minglab odamlar zarar ko‘rgani ta’kidlanadi. Taraqqiyot sifatida taqdim etilayotgan haqiqat shundaki, odamlarning uylari, jamoalari, sog‘lig‘i va turmushi vayron bo‘lmoqda, bu O‘zbekistonning bugungi inson huquqlari bilan bog‘liq eng dolzarb muammolaridan biridir. Ushbu davom etayotgan qonunbuzarliklar huquqiy ishonchning yo’qligi va mulk huquqlarining ishonchli emasligidan dalolat beradi, bu esa investitsiyalar, biznes o’sishi va mamlakatda barqaror rivojlanishga putur yetkazadi.

Hisobot Land Home Justice tarmog’i a’zolari tomonidan intervyular, sud jarayoni monitoringi va keng qamrovli hujjatli tadqiqotlarni o’z ichiga olgan 6 yillik tahliliy tadqiqotining natijalarini taqdim etadi:

Ushbu tadqiqotlarda Toshkent va Samarqanddagi 11 ta shaharsozlik loyihasini hujjatlashtirib, ularning har birida bir nechta majburiy ko‘chirish holatlari ko‘rsatilgan. Bir nechta asosiy xulosalar ishlab chiqildi.

Tadqiqotga ko’ra, majburiy ko’chirish va yerni egallab olish holatiga ikkita asosiy omil sabab bo’ladi.

• Birinchidan, hujjatlashtirilgan holatlar bo’yicha, mansabdor shaxslar noqonuniy qarorlar chiqargan yoki boshqa yo’l bilan o’z vakolatlarini suiiste’mol qilgan holda odamlarning uylari ostidagi yerlarni korporativ qurilish kompaniyalari foydasiga tortib olishi va / yoki berishi.
• Ikkinchidan, sudlar tomonidan odamlarning qonuniy huquqlarini himoya qilishda tizimli ravishda layoqatsizligi sababli, yerlarni noqonuniy olib qo’yish to’xtovsiz davom etmoqda.

Aksariyat hollarda majburiy ko‘chirish va yerlarni musodara qilish “jamoat ehtiyojlari”dan ko‘ra xususiy tijorat manfaatlarini ko‘zlab, mulkni musodara qilish to‘g‘risidagi milliy qonunchilikka, shuningdek, inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarga zid ravishda amalga oshirilgan.

Bundan tashqari, milliy va xalqaro huquqda belgilangan protsessual kafolatlarga odatda rioya qilinmagan (masalan, istisno sifatida ko’chirish, tegishli maslahat va xabarnomani ta’minlash majburiyati; ko’chirish paytida huquqlarni hurmat qilish; adolatli va haqqoniy kompensatsiya hamda muqobil uyjoy va himoya vositalarini ta’minlash: Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qurilishlar tufayli ko’chirilish va ko’chish bo’yicha asosiy tamoyillari va yo’riqnomalariga qarang; BMTning Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar qo’mitasi (CESCR), Majburiy ko’chirish bo’yicha Umumiy izoh № 7).

So’rovda qatnashgan odamlar doimiy ravishda davlat yoki xususiy qurilish kompaniyalari tomonidan qo’rqitish yoki majburlash, uylari va fermer xo’jaliklaridan voz kechishlari va ko’pincha yetarli miqdorda tovon to’lanmasligi haqida xabar berishdi. Shahardan ko’chirish tartibsiz ravishda, shu jumladan tungi vaqtda va noqulay ob-havo sharoitlaridan yoki zarar ko’rgan shaxslarning zaifligidan qat’iy nazar amalga oshirildi.

Aksariyat jabrlanuvchilar moliyaviy to’siqlar va adolatli sud jarayonining yo’qligi sababli himoya vositalaridan foydalana olmadilar, sudlar o’zboshimchalik bilan mansabdor shaxslar va qurilish kompaniyalari foydasiga qaror qildi. Kuzatilayotgan sud jarayonlarining aksariyat qismida sudlar konstitutsiyaviy va qonunchilik himoyasining mazmuni va ruhini e’tiborsiz qoldirgan yoki ishni tugatish uchun shubhali texnik usullardan foydalangan, xususiy mulk huquqlariga putur yetkazgan va ko’rinib turganidek, noqonuniy ekspropriatsiya va ko’chirishni tasdiqlagan. Masalan, sudlar «davlat ehtiyojlari uchun» mulkni tortib olish to’g’risidagi huquqiy qoidalarni xususiy qurilish kompaniyalari manfaati uchun ishlarni kengaytirish uchun «qonun analogiyasi» dan foydalangan yoki Uy-Joy Kodeksining munitsipal va idoraviy mulkdan chiqarib yuborish bilan bog’liq qoidalariga ishora qilgan. Sudlar, ayniqsa, yer va mulkni o’zlashtirish to’g’risidagi hukumat qarorlarining qonuniyligi sud tomonidan tekshirilganda, ishlarni tugatishda shubhali texnik omillarga tayangan.

Protsessual qonunbuzarliklar, jumladan, jabrlanuvchilarning sud majlislariga taklif qilinmasligi ham kuzatildi. Sudlarning mulk huquqlarini himoya qilmayotgani doimiy ravishda majburiy ko’chirish va yerlarni noqonuniy egallab olish uchun muhim katalizator sifatida xizmat qilmoqda.

Xulosalar odamlarning ruhiy va jismoniy farovonligiga, shahar jamoalariga (masalan, an’anaviy mahalla uyushmalari, kichik ko’p xonadonli uy-joylar) majburan ko’chirish va yerlarni noqonuniy egallab olishning og’ir va zararli ta’sirini ko’rsatadi.

Boshqaruv nuqtai nazaridan, tekshirilgan to’rtta yirik mulkiy ob’ektlar qurilishi jiddiy korruptsiya va pul yuvish belgilarini yaqqol ko’taradi hamda bunga aloqador xalqaro moliya institutlari, shu jumladan Osiyo taraqqiyot banki, Germaniya taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi va Jahon banki to’g’ridan-to’g’ri ushbu xavflarga bog’liq.

Asosiy taxsiyalar:

• Hukumat Oʻzbekistonning amaldagi qonunchiligi va davlatlardan majburiy ko’chirish va yerni noqonuniy egallab olishni taqiqlashni talab qiluvchi BMT koʻrsatmalariga muvofiq yer va mulkni xususiy tijorat manfaatlari yoʻlida olib qoʻyishni darhol toʻxtatuvchi qaror qabul qiladi.

UN Basic Principles and Guidelines on Development–based Evictions and Displacement bo’yicha:

“Har qanday ko’chirish (a) qonun bilan ruxsat etilgan bo’lishi kerak; (b) xalqaro inson huquqlari huquqiga muvofiq amalga oshiriladi; (c) faqat umumiy farovonlikni oshirish maqsadida amalga oshiriladi;  (d) oqilona va mutanosib; (e) to’liq va adolatli kompensatsiya va reabilitatsiyani ta’minlash uchun tartibga solingan; va (f) ushbu ko’rsatmalarga muvofiq amalga oshiriladi….Davlatlar inson huquqlari bo’yicha xalqaro majburiyatlariga mos kelmaydigan ko’chirishni taqiqlovchi qonunchilik va siyosiy choralarni ko’rishlari kerak. Davlatlar uy-joy yoki yerni da’vo qilish yoki musodara qilishdan, ayniqsa, bunday harakat inson huquqlarini amalga oshirishga yordam bermasa, imkon qadar maksimal darajada tiyilishlari kerak. Masalan, agar yer islohoti yoki qayta taqsimlash choralari, ayniqsa, ijtimoiy himoyaga muhtoj yoki mahrum bo‘lgan shaxslar, guruhlar yoki jamoalar manfaati uchun ko‘rilgan bo‘lsa, ko‘chirish asosli deb hisoblanishi mumkin”….

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo’yicha Oliy komissari boshqarmasi (OHCHR) ma’lumotlariga ko’ra,

«Yer oddiy tovar emas, balki ko’plab inson huquqlarini amalga oshirishning muhim elementi» va «to’g’ridan-to’g’ri foydalanishga ta’sir qiladigan va bir qator inson huquqlariga o’zaro bog’liq muammodir» (OHCHR va yer va inson huquqlari )

• Hukumat yer va mulkni ekspropriatsiya qilish bo’yicha inson huquqlariga mos siyosatni isloh qilish dasturini amalga oshiradi, bu esa xususiy tijorat manfaatlarini ko’zlab xususiy ko’chmas mulkni majburiy egallashni aniq taqiqlaydi hamda BMT Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar bo’yicha Qo’mitasining O‘zbekiston uchun bergan tavsiyalarini amalga oshirib, ko’chirilgan va yashash manbalaridan mahrum bo’lgan odamlarni himoya qilishni ta’minlaydi.

 Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy, Ijtimoiy va Madaniy Huquqlar Qoʻmitasi (CESCR) Oʻzbekistonga koʻchirish sodir boʻlgan joyda, ular oxirgi chora boʻlishini hamda protsessual himoya va kafolatlarga rioya etilishini taʼminlash uchun huquqiy va siyosiy choralar koʻrishni tavsiya qildi, masalan. Haqiqiy maslahatlashuvlar o’tkazish, tegishli va oqilona xabardor qilishni ta’minlash va oqilona vaqt ichida muqobil turar joy mavjudligini ta’minlash va qonuniy sharoitlarni ta’minlash tavsiya qildi. Qarang: BMTning Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar boʻyicha qoʻmitasi, Oʻzbekistonning uchinchi davriy maʼruzasi boʻyicha yakuniy mulohazalar, 2022 yil mart).

• Xalqaro moliya institutlari mamlakatdagi shaharda va qishloq xo‘jaligida qurilish loyihalarida inson huquqlari va pul yuvish xavfini adekvat tarzda hal qiluvchi O‘zbekiston bo‘yicha o‘z regional strategiyalarini chuqur «Due diligens» ekspertizani tahlil qilish.

Land Home Justice (Yer Uy Adolat) Oʻzbekistonda majburiy koʻchirish va noqonuniy yer egallab olishga barham berish uchun kurashayotgan akademiklar, fuqarolik jamiyati mutaxassislari va faollar koalitsiyasidir. 2021-yildan beri Land Home Justice O‘zbekistonda shaharlardagi yerlarni tortib olish va majburiy ko‘chirish bo‘yicha a’zolarimizning oldingi individual sa’y-harakatlariga asoslanib, birgalikda tahlil, hujjatlashtirish va targ‘ibot ishlarini olib boradi.