Biznes, ekologiya va inson huquqlari: BMTning atrof-muhit bo’yicha maxsus ma’ruzachisining ma’ruzasi  

2024-yil fevral-aprel oylarida boʻlib oʻtgan BMT Inson huquqlari kengashining 55-sessiyasida xavfsiz, toza, sogʻlom va barqaror atrof-muhitdan foydalanish bilan bogʻliq inson huquqlari majburiyatlari boʻyicha maxsus maʼruzachi Devid R. Boyd ekspert seminarining natijasi. Toʻliq holda ushbu havola orqali oʻqishingiz mumkin  A/HRC/55/41 (un.org).

Biz bu yerda O‘zbekistondagi vaziyatga eng mos keladigan parchalarni taqdim etamiz.

 

 

 

 

 

Kirish qismi

Cheksiz o’sish va korporativ daromadlar bilan boshqariladigan hozirgi global iqtisodiy tizim odamlarni va sayyorani ekspluatatsiya qiladi, natijada sayyora chegaralaridan oshib ketadigan va milliardlab odamlarning inson huquqlaridan to’liq foydalanishiga to’sqinlik qiladigan qo’pol, ko’p o’lchovli tengsizliklar yuzaga keladi.

Sayyoraviy iqlim va ekologik inqiroz atrof-muhitning ifloslanishi tufayli har yili taxminan 9 million kishining o’limiga olib keladi; issiqlik to’lqinlari, qurg’oqchilik, o’rmon yong’inlari, suv toshqini va boshqa meteorologik hodisalar sonining keskin oshishiga sabab bo’ladi; hamda yerdagi hayotni qo’llab-quvvatlash tizimlarini ta’minlovchi ekotizimlar va biologik xilma-xillikka zarar yetkazadi.

Hozirgi ishbilarmonlik faolligining ko’lami va uning sayyoraviy inqirozni kuchaytirishdagi roli tartibga soluvchi standartlarning yetarliligi haqida jiddiy tashvish uyg’otadi. Ko‘rinib turibdiki, global iqtisodiy tizimni o‘zgartirish, biznesning ijobiy kuchidan foydalanish va hamma uchun toza, sog‘lom va barqaror atrof-muhitga bo‘lgan huquqni to‘liq ro‘yobga chiqarishga adolatli o‘tishni ta’minlash uchun transformatsiya zarur.

Umumiy kontekst

2023-yil 4-aprelda BMT Inson huquqlari kengashi rezolyutsiya qabul qildi 52/23 «Insonning toza, sog’lom va barqaror atrof-muhitga bo’lgan huquqi» (A/HRC/RES/52/23 (un.org)). Davlatlarga biologik xilma-xillik va ekotizimlarga zarar yetkazilishining oldini olish bo‘yicha davlat va xususiy shaxslar faoliyatini tartibga solish uchun samarali huquqiy va institutsional asoslarni yaratish va mustahkamlash rag‘batlantirildi. Davlatlar insonning toza, sog’lom va barqaror atrof-muhitga bo’lgan huquqini amalga oshirish bilan bog’liq majburiyatlarni hisobga olishga chaqirildi. Shuningdek, insonning toza, sog‘lom va barqaror atrof-muhitga bo‘lgan huquqini ro‘yobga chiqarish, tegishli xalqaro me’yorlarga va bitimlar va inson huquqlari nuqtai nazaridan biznes uchun asosiy tamoyillarga muvofiq, inson huquqlari va ekologik standartlar nuqtai nazaridan mas’uliyatli xususiy biznes sektorini rivojlantirishga qaratilgan keng qamrovli milliy va mahalliy siyosat va samarali huquqiy bazalarni qabul qilish tavsiya etildi. (1146531_HR_RUS.pdf (ohchr.org),  bundan keyin «Yo’naltiruvchi tamoyillar» deb ataladi)

Sayyoraviy ekologik inqiroz ham inson huquqlari inqirozi bo’lib, zaiflik va marginallashuv sharoitida yashovchi odamlar va jamoalarga, jumladan, qashshoqlikda yashovchi odamlar, nogironlar, bolalar, qariyalar, ayollarga nomutanosib ravishda zarar yetkazadi. Korxonalar inson huquqlarining buzilishi uchun javobgardir.

Imkoniyatlar, to’siqlar va xavflar

Ayrim sohalar inson huquqlari nuqtai nazaridan muammoli. Ushbu sohalar muntazam ravishda yolg’on gapiradi, ilmiy dalillarni manipulyatsiya qiladi va jamoatchilik va siyosatchilarni o’z mahsulotlarining salomatlik va atrof-muhitga salbiy ta’siri haqida chalg’itadi. Ushbu tizimli aldov modeli millionlab bevaqt o’limga, milliardlab kasalliklarga va biznes bilan bog’liq inson huquqlarining, jumladan sog’lom atrof-muhitga bo’lgan huquqning buzilishiga olib keldi.

Ajablanarlisi shundaki, hukumatlar eng halokatli tarmoqlarni subsidiyalashda davom etmoqda. Ushbu ulkan ekologik vayron qiluvchi subsidiyalarni davlatlarning mavjud resurslarini inson huquqlarini amalga oshirishga yo’naltirish majburiyati bilan moslashtirish qiyin.

Atrof-muhitni muhofaza qiluvchi inson huquqlari himoyachilari ayniqsa avtoritar yoki yarim avtoritar rejimlarga ega mamlakatlarda xavf ostida. Ushbu qiyin milliy sharoitda «Yo’naltiruvchi tamoyillar» biznes xatti-harakatlariga ta’sir qilish uchun yetarli emas. Fuqarolik maydoni qisqarmoqda va atrof-muhitni tartibga solish zaiflash tendentsiyasiga ega bo’lib, ko’pincha biznesning noto’g’ri ta’siriga javoban, biznesga atrof-muhit va inson huquqlari bo’yicha o’z majburiyatlaridan voz kechishga imkon beradi.

Sog’lom atrof-muhitga bo’lgan huquq inson huquqlari va atrof-muhitni muhofaza qilish to’g’risidagi qonun hujjatlariga va biznesning barqarorligi to’g’risidagi boshqa qonunlarga bu boradagi biznes majburiyatlarini tasdiqlash va tushuntirish uchun aniq kiritilishi kerak. Moliyaviy institutlar iqlimga, atrof-muhitga va inson huquqlariga zarar yetkazuvchi biznesni keng qo’llab-quvvatlaydi, biroq ular inson huquqlari va atrof-muhitni muhofaza qilish to’g’risidagi ayrim qonun hujjatlaridan chiqarib tashlanmoqda yoki chiqarib tashlash taklif etilmoqda.

Sog’lom atrof-muhitga bo’lgan huquq nisbatan yaqinda, 1970-yillarda paydo bo’lgan, ammo u fuqarolik va siyosiy huquqlarning, shuningdek, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarning xususiyatlarini birlashtiradi. Hukumatlar ta’lim va sog’lom atrof-muhitga bo’lgan huquq va siyosatni ishlab chiqish va amaliyotda barcha inson huquqlarining o’zaro bog’liqligi to’g’risida jamoatchilikni xabardor qilishga sarmoya kiritishga da’vat etildi. «Inson huquqlari iqtisodiyoti» kontseptsiyasi biznesning davlatlarning inson huquqlari bo’yicha majburiyatlariga muvofiqligini yaxshilashga yordam berishi mumkin bo’lgan innovatsion yondashuv sifatida tilga olingan (g2326505.pdf (un.org)).

Biznes va inson huquqlari uchun mavjud asoslarni baholash

Biznes va inson huquqlari bo’yicha asosiy tamoyillar (1146531_HR_RUS.pdf (ohchr.org)) «xalqaro tan olingan inson huquqlari»ga ishora qiladi. Sog’lom atrof-muhitga bo’lgan huquq Inson Huquqlari bo’yicha Kengashning 48/13 rezolyutsiyasi va Bosh Assambleyaning 76/300  rezolyutsiyasiga muvofiq xalqaro tan olingan inson huquqidir. Shuning uchun u Yo’riqnomada ko’rsatilgan huquqlar doirasiga kiritilishi kerak. Amalda bu juda yaxshi tushunilmagan va davlat idoralari va idoralari, shuningdek, tadbirkorlik sub’yektlarini o’qitish bo’yicha ko’proq ishlarni amalga oshirish kerak. Faqatgina xabardorlik yetarli emas, chunki korxonalar inson huquqlari bo’yicha o’z majburiyatlarining mohiyatini va ularni qanday qilib eng yaxshi tarzda amalga oshirishni tushunishlari kerak. Kichik va o’rta korxonalar ko’pincha inson huquqlari va atrof-muhitni tekshirish talablaridan bexabar bo’lib, yirik kompaniyalar va hukumatlarning resurslari va yordamiga muhtoj bo’lishadi.

Kuchliroq yondashuvlar, jumladan, inson huquqlari va atrof-muhitni muhofaza qilishni talab qiluvchi qonunchilik talab etiladi. Bunday qonun hujjatlari har xil va mutanosib talablarga ega bo’lsa-da, yirik, o’rta yoki kichik korxonalarning butun doirasiga nisbatan qo’llanilishi kerak.

«Erkin bozor» mahsulotlar, xizmatlar va tadbirkorlik faoliyati natijasida iqlim, atrof-muhit, inson salomatligi va inson huquqlariga yetkazilgan zarar uchun aybni o’z zimmasiga olishga qodir emas. Shuning uchun ifloslanish soliqlari tashqi omillar muammosini hal qilish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan mexanizmlardan biridir. Eng boy 1% eng kambag’al 66% ga teng bo’lgan jami issiqxona gazlari emissiyasini ishlab chiqarishini hisobga olsak, past va o’rta daromadli uy xo’jaliklari uchun progressiv pasayish bilan keng qamrovli iqlim soliqlari sog’lom atrof-muhitga bo’lgan huquq va tegishli yashash standartlarga ega bo’lish huquqiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.

Davlatlar iqlim, atrof-muhit va inson huquqlariga salbiy ta’sir ko’rsatish, tartibga solish va siyosat jarayonlariga noto’g’ri ta’sir qilish, nizolarni hal qilish mexanizmlarini suiiste’mol qilish va jamoatchilik ishtirokiga qarshi strategik da’volarni o’z ichiga olgan sanoat xatti-harakatlarini tartibga solish, monitoring qilish va nazorat qilish uchun javobgardir. Ishbilarmonlik xatti-harakatlarining barcha shakllari jamiyatga xarajatlarni o’tkazib, aktsiyadorlar uchun maksimal foyda olishga qaratilgan.

Ekologik ekspertiza o‘tkazuvchi huquq-tartibot organlari va idoralar turli soha va vazirliklarda ishlashi kerak, aks holda atrof-muhitga ta’sirni baholashni o‘tkazishda MANFATLAR TO‘QNASHUVI yuzaga keladi. Ko’pgina shtatlarda davlat idoralari loyihani ko’rib chiqish va tasdiqlashda uni taklif qilgan kompaniya taqdim etgan ma’lumotlarga asoslanadi. Bu manfaatlar to’qnashuvini keltirib chiqaradi va taklif etilayotgan loyihaning iqlim, atrof-muhit va inson huquqlariga salbiy ta’siri jamoatchilik va siyosatchilardan yashirin qolishi yoki e’tiborga olinmasligi xavfini oshiradi. Atrof-muhitni baholash bo’yicha ba’zi qonunlar bilan bog’liq ikkinchi muammo shundaki, hukumat ba’zi loyihalarni «milliy manfaatlar» deb tasniflashi mumkin, bu esa jarayonni tezlashtiradi, axborot mavjudligi va jamoatchilik ishtirokini minimallashtiradi, tezkor ma’qullashni ta’minlaydi va muvaffaqiyatli sud himoya vositalarini amalga oshirish istiqbollarini yo’q qiladi.

Axborotdan samarali foydalanish qonunchiligi jamoat manfaatlariga taalluqli axborotni majburiy oshkor qilishni ta’minlashi kerak. Jamiyatlar iqlim, atrof-muhit va inson huquqlariga potentsial zarar yetkazuvchi korxonalar va boshqa tomonlardan tegishli ma’lumotlarni olmagan hollarda, isbotlash vazifasi biznesga o’tishi kerak.

Ko’p hollarda iqlim va atrof-muhitga yetkazilgan zararni oldindan aytish mumkin va tuzatib bo’lmaydigan bo’lishi mumkin. Bu turli sanoat faoliyati natijasida yuzaga keladigan havo, suv va tuproq ifloslanishining ma’lum ta’sirini anglatadi. Bunday hollarda profilaktikaga ustuvor ahamiyat berish kerak.

Kuchaytirilishi kerak bo’lgan sohalardan biri bu davlat xaridlaridir. Davlat xaridlari jarayonlarida tenderlarda qatnashish huquqiga ega bo‘lish uchun korxonalardan inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarga rioya etilishi talab qilinishi kerak.

 Tizimli va transformatsion o’zgarish: keyingi qadamlar

Iqlim inqiroziga eng zaif mamlakatlarning aksariyati allaqachon qarz inqirozida yoki jiddiy qarz inqirozi xavfi ostida. Xususiy sektorning roliga to‘xtaladigan bo‘lsak, 2021 yilda past va o‘rta daromadli mamlakatlarning xususiy kreditorlar oldidagi tashqi davlat qarzining ulushi 62 foizni tashkil etdi.

Kredit olish sharti sifatida tejamkorlik choralarini ko’rishda davom etayotgan Xalqaro valyuta jamg’armasi va Jahon banki kabi xalqaro moliya institutlarida tub o’zgarishlar zarur. Hukumat dasturlarini qisqartirish, asosiy xizmatlarni (masalan, suv va kanalizatsiya) xususiylashtirish va xalqaro moliya institutlari tomonidan kreditlar uchun shartlar sifatida o’rnatilgan investorlar uchun qulay foydali qazilmalarni olish qoidalari kabi siyosatlar global janubdagi aholiga salbiy ta’sir ko’rsatdi.

Rivojlanish va iqlimni moliyalashtirish uchun imtiyozli stavkalarning mavjudligi odatda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YaIMga asoslanadi, bu ba’zi kichik orollar rivojlanayotgan davlatlar uchun halokatli bo’lib chiqdi, bunda badavlat odamlar sonining kamligi aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning imtiyozlar chegarasidan oshib ketishiga olib keldi.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha, oltita sayyoraviy chegaralar allaqachon buzilgan: iqlim o’zgarishi, biologik xilma-xillikning yo’qolishi, biogeokimyoviy o’zgarishlar, global chuchuk suv iste’moli, yerdan foydalanish maydoni va kimyoviy ifloslanish. Iqtisodiy modellar endi Yer cheksiz tabiiy resurslar bilan ta’minlashda va cheksiz miqdordagi ifloslanish va chiqindilarni o’zlashtirishda davom etishi mumkin degan noto’g’ri taxminlar asosida ishlay olmaydi. Mamlakatlar ichida va o’rtasida adolatli o’tishga erishish uchun rivojlanish huquqini muhokama qilish kerak. YaIM taraqqiyot va rivojlanishni o‘lchashda qo‘llaniladigan yagona ko‘rsatkich bo‘la olmaydi, lekin inson farovonligiga qaratilgan yanada yaxlit ko‘rsatkichlar bilan to‘ldirilishi kerak.

Iqlim inqirozi, atrof-muhit degradatsiyasi va inson huquqlari o’rtasidagi chuqur bog’liqlik hukumatlar va korxonalardan korporativ boshqaruvni qayta ko’rib chiqishni talab qiladi. Tadbirkorlik faoliyati mahalliy atrof-muhitga bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin, bu hududda yashovchi shaxslar va jamoalarning inson huquqlariga ta’sir qiladi. Bu global miqyosdagi jami ta’sirlarga ham hissa qo’shishi mumkin. Misol uchun, iqlim o’zgarishi va issiqxona gazlari emissiyasi kontekstida Evropada joylashgan biznes boshqa mintaqada joylashgan uy xo’jaliklarida qurg’oqchilik, oziq-ovqat xavfsizligi va suv tanqisligiga hissa qo’shishi mumkin. Davlatlar va korxonalar nafaqat atrof-muhitga zarar yetkazishning inson huquqlariga ko’rinadigan mahalliy ta’siri, balki transmilliy ta’sirlarning oldini olish va bartaraf etish bo’yicha ko’rsatmalarga muhtoj. Iqlim va atrof-muhit qonunchiligidagi kelajakdagi o’zgarishlar atrof-muhitga yetkazilgan zarar uchun jamoaviy va individual javobgarlikni belgilashi kerak. Mas’uliyatni taqsimlashga imkon beradigan ikkita yondashuv: «xavf-hatarga ga hissa qo’shish (bu yerda bir nechta ayblanuvchilar zarar yetkazish xavfiga hissa qo’shadi, lekin zarur sababni bitta ayblanuvchiga bog’lab bo’lmaydi)» va «bozor ulushi javobgarligi (mas’uliyat ayblanuvchining global emissiyadagi ulushiga ko’ra taqsimlanganda)”.

Atrof-muhitga ta’sir qilish vaqt oralig’i odatda inson huquqlariga ta’sir qilish bilan bir xil yoki uzoqroq bo’ladi va shuning uchun kelajak avlodlar huquqlarini xavf ostiga qo’yishi mumkin. Tuproqning buzilishi, masalan, inson hayoti davomida tuzatib bo’lmaydigan bo’lishi mumkin. Tuproqni biznesning noto’g’ri boshqarishi kelajak avlodlarning eng asosiy ehtiyojlarini, shu jumladan oziq-ovqatga bo’lgan huquqlarini qondirish qobiliyatiga tahdid soladi.

 

Xulosa va tavsiyalar

Konstitutsiyaviy, atrof-muhit va inson huquqlari qonunchiligida hozirgi va kelajak avlodlarning toza, sog’lom va barqaror atrof-muhitga bo’lgan huquqlarini tan olish va himoya qilish;

Majburiy bo’lmagan biznes va inson huquqlarini tartibga soluvchi me’yoriy bazalarni korxonalar uchun majburiy inson huquqlari va ekologik ekspertiza qonunchiligi bilan almashtirish, shu jumladan, butun ta’minot zanjiri bo’ylab majburiy iqlim va atrof-muhitni baholash, toza, sog’lom va barqaror atrof-muhitga bo’lgan huquqqa muvofiq, turli xil va kompaniya hajmiga qarab mutanosib talablar;

Tadbirkorlik va inson huquqlari bo‘yicha qonuniy kuchga ega bo‘lgan hujjat loyihasiga toza, sog‘lom va barqaror atrof-muhitga bo‘lgan huquqni aniq kiritish;

Inson huquqlarini, shu jumladan axborotdan foydalanish va odil sudlovdan foydalanish huquqlarini, shuningdek ishtirok etish, so‘z erkinligi, uyushmalar va yig‘ilishlar o‘tkazish huquqlarini himoya qilish maqsadida ishlab chiqarish xulq-atvorini tartibga solish, monitoring qilish va nazorat qilish bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarish uchun ajratiladigan resurslarni ko‘paytirish hamda toza, sog’lom va barqaror muhit;

Iqlim, atrof-muhit, inson huquqlari va jamoat manfaatlariga oid boshqa ma’lumotlarning faol va majburiy oshkor etilishini o’z ichiga olgan axborot qonunchiligidan foydalanish imkoniyatini kuchaytirish;

Huquq himoyachilari, jurnalistlar va boshqalarni tijorat korxonalari tomonidan javobgarlikka tortilishining oldini olish uchun jamoatchilik ishtirokiga nisbatan strategik da’volar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini qabul qilish;

Shikoyatlarni ko’rib chiqishning barcha mexanizmlari, sud hamda suddan tashqari, inson huquqlari tamoyillarini o’z ichiga olishini ta’minlash. Davlatlar tadbirkorlik faoliyati va operatsiyalarining bolalar huquqlariga ta’sirini hisobga olgan holda, bolalar va ularning vakillari uchun ochiq va ma’lum bo’lgan bolalar uchun qulay bo’lgan jinoiy, fuqarolik va ma’muriy mexanizmlarni yaratish majburiyatini oladi;

Mahalliy xalqlarni (Birlashgan Millatlar Tashkilotining tub aholi huquqlari to’g’risidagi deklaratsiyasiga muvofiq), atrof-muhitga qaram bo’lgan jamiyatlarni va atrof-muhitga oid inson huquqlari himoyachilarini himoya qilishning mintaqaviy va milliy huquqiy mexanizmlarini mustahkamlash;

Qonunchilikni mustahkamlash, moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni ko‘paytirish va tadbirkorlik faoliyatining iqlim va atrof-muhitga ta’sirini ularning aholi huquqlariga ta’sirini samarali monitoring qilish va baholash imkoniyatlarini kengaytirish orqali inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar faoliyati samaradorligini oshirish;

Atrof-muhitga zarar yetkazuvchi biznes subsidiyalarini, xususan, qazib olinadigan yoqilg’i subsidiyalarini to’xtatish va bu mablag’larni ifloslanish soliqlari bilan birga iqlim va atrof-muhit o’zgarishiga qarshi kurashga yo’naltirish, shu bilan birga kam ta’minlangan uy xo’jaliklariga retrogressiv ta’sirlarning oldini olish va ularning munosib turmush darajasiga bo’lgan huquqlarini himoya qilish choralarini ko’rish;

Profilaktika va ehtiyot choralarini milliy ekologik qonunchilikka kiritish;

Davlat xaridlari jarayonlarida tenderlarda qatnashish huquqiga ega bo‘lishlari uchun tadbirkorlik subyektlaridan inson huquqlari bo‘yicha xalqaro miqyosda tan olingan standartlarga rioya etishlarini talab qilish;

Huquq, buxgalteriya hisobi, jamoatchilik bilan aloqalar va menejment bo’yicha konsalting firmalariga boshqa kompaniyalarga ekologik javobgarlikdan qochishga yordam berish, o’z obro’sini noto’g’ri ekologik da’volar bilan oqlash va boshqa yo’l bilan iqlim va atrof-muhitga zarar yetkazish va inson huquqlarini ilgari surishni taqiqlovchi qonunchilik choralarini ko’rish;

Zamonaviy iqtisodiy tizim va biznes paradigmasining tizimli muammolarini tuzatish uchun zarur bo’lgan transformatsion o’zgarishlarni muhokama qilish uchun Kelajak sammitidan foydalanish;

Tinchlik inson huquqlaridan umumiy foydalanish va barqaror rivojlanishga erishishning asosiy sharti ekanligini tan olish.

Inson huquqlari bo’yicha o’z majburiyatlarini bajarish uchun davlatlar va korxonalar iqlim, atrof-muhit va inson huquqlarini tekshirish bo’yicha ichki imkoniyatlarni yaratishi kerak.

Biznesning toza, sog‘lom va barqaror atrof-muhitga bo‘lgan huquqini hurmat qilishini ta’minlash XXI asrda davlatlar oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Davlatlar barcha uchun adolatli va barqaror kelajakka erishish uchun boshqa yo’l yo’qligini tan olgan holda, iqlim va atrof-muhitga oid barcha harakatlarga nisbatan huquqqa asoslangan yondashuvni qo’llashlari kerak.