Tegishli uy-joy huquqi: Xalqaro huquqshunoslar komissiyasini (XHK) umumiy ko’rib chiqish

1952 yildan beri Xalqaro huquqshunoslar komissiyasi (XHK) butun dunyoda inson huquqlari va qonun ustuvorligini himoya qiluvchi nodavlat tashkilot (NNT) sifatida o’ziga xos va muhim rol o’ynadi (https://www.icj.org/ru/)

Sizning e’tiboringizga XHK tomonidan tayyorlangan tegishli uy-joy bo’yicha xalqaro huquqning umumiy sharhini taqdim etamiz.

Umumiy ko’rib chiqishning maqsad va vazifalari

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilingan paytdan boshlab tegishli uy-joy yetarli turmush darajasiga bo‘lgan huquqning bir qismi sifatida tan olingan. Bu huquq inson huquqlari bo’yicha boshqa shartnomalar qatori Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktda (ICESCR) ham mustahkamlangan.

Tegishli turmush darajasi ostida himoya qilinadigan boshqa huquqlar orasida yetarli oziq-ovqat, kiyim-kechak va «turmush sharoitlarini doimiy ravishda yaxshilash» huquqi mavjud. Ushbu modul xalqaro huquqdagi tegishli uy-joy huquqining asosiy elementlari va ushbu huquq uni hurmat qilish, himoya qilish va bajarish uchun davlatlarga yuklaydigan majburiyatlarni taqdim etadi. Shuning uchun modul yuridik amaliyotchilar uchun foydali qo‘llanma bo‘lib, tegishli uy-joy huquqi bilan bog‘liq ishlarni hal qilishda ma’lumotnoma sifatida xizmat qilishi mumkin.

Modulda ishlatiladigan asosiy atamalar

Yashashning huquqiy kafolatlari – bu qonun, siyosat va amaliyotga asoslangan himoya bo’lib, insonning uyda yashashi yoki uni egallashini davom ettirishini ta’minlaydi. Ijara huquqini kafolatlash turli shakllarda bo’ladi, jumladan, uy-joy mulkdorligi, ijara, ijaraga beriladigan uy-joy, kooperativ uy-joy, avariya holatidagi uy-joy va boshqalar. Ularning umumiy tomoni shundaki, ular egalik huquqini himoya qilish huquqi egasiga o’zini ko’chirish tahdididan yoki uyidan foydalanish va tasarruf etishda boshqa aralashuvlardan himoya qilish imkonini beradi.

Majburiy ko‘chirish – CESCR Qo’mitasi tomonidan “Jismoniy shaxslar, oilalar va/yoki jamoalarning o‘z xohishiga qarshi o‘zlari egallab turgan uylari va/yoki yerlaridan, tegishli huquqiy yoki boshqa himoya shakllarini ta’minlamasdan va ulardan foydalanish imkoniyatisiz doimiy yoki vaqtincha ko‘chirish” deb ta’riflanadi. Majburiy ko‘chirish xalqaro inson huquqlari qonuniga ko‘ra qabul qilinishi mumkin emas. (CESCR, Umumiy izoh № 7, 3-band: (CESCR, General Comment No. 7, para. 3) )

 

Mexanizm va vositalar

 

1. Asosiy tegishli vositalarni ko’rib chiqish (BMT + mintaqaviy)

 

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi | Birlashgan Millatlar Tashkiloti (un.org)  (25-modda )

Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt | OHCHR  (11-modda)

Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt | OHCHR , 1966

Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi xalqaro konventsiya | OHCHR (5-modda (e)(iii)

Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi konventsiya, Nyu-York, 1979 yil 18 dekabr.| OHCHR (14-modda (2) (h))

Nogironlar huquqlari to’g’risidagi konventsiya | OHCHR  9(a), 28-moddalar.

Bola huquqlari to’g’risidagi konventsiya | OHCHR  (27-modda)

Barcha mehnat muhojirlari va ularning oila a’zolarining huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi xalqaro konventsiya | OHCHR (43-modda)

JSST “Uy-joy va salomatlik bo’yicha qo’llanma” WHO Housing and health guidelines

Barqaror uy-joy qurilishi bo’yicha BMT Jeneva Xartiyasi: The Geneva UN Charter on Sustainable Housing

2. BMTning asosiy institutlari va mexanizmlarini ko’rib chiqish

a) Uy-joy huquqi bilan bog’liq tegishli qoidalarga ega bo’lgan BMT shartnoma organlarining har biri, asosan, uy-joy huquqiga oid o’z yurisdiktsiyasiga tegishli bo’lgan ishlarni ko’rib chiqishi mumkin, agar manfaatdor davlat shaxsiy xabarlar tartibiga rozi bo’lsa. Bunday ishlarni ko’rib chiqadigan asosiy organlardan biri BMTning Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar qo’mitasidir. (Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar qo’mitasi | OHCHR)). Har bir shartnoma organi shaxsiy aloqa tartibiga ega.

b) protsedura (batafsilroq ma’lumot uchun ICJning Migratsiya va xalqaro inson huquqlari qonuni bo’yicha qo’llanmasining tegishli bo’limlariga qarang): Universal-PG-6-Migration-Publications-Practitionners-Guides-Series-2016-RUS.pdf (icj.org)), jumladan: Bola huquqlari boʻyicha qoʻmita, Ayollarga nisbatan kamsitishlarga barham berish qoʻmitasi (UN CEDAW), Irqiy kamsitishlarga barham berish qoʻmitasi (BMT CRPD) va boshqalar.

c) Tegishli uy-joy huquqi bo’yicha maxsus ma’ruzachi BMT Inson Huquqlari Kengashining maxsus tartibi bo’lib, tegishli turmush darajasiga bo’lgan huquqning, shuningdek, bu kontekstda kamsitilmaslik huquqining tarkibiy qismi bo’lib xizmat qiladi.  Tegishli uy-joy bo’yicha maxsus ma’ruzachi | OHCHRSpecial Rapporteur on the right to adequate housing | OHCHRMaxsus ma’ruzachining vazifasi huquq egalari, davlatlar, mahalliy hokimiyat organlari, fuqarolik jamiyati, xalqaro tashkilotlar va boshqa sub’ektlar bilan hamkorlikda ishlashdan iborat:

• adekvat turmush darajasiga bo’lgan huquqning tarkibiy qismi sifatida tegishli uy-joyning to’liq amalga oshirilishiga ko’maklashish;
• tegishli uy-joy huquqi bilan bog’liq amaliy yechimlar, ilg’or tajribalar, muammolar, to’siqlar va himoya kamchiliklarini aniqlash; va
• tegishli uy-joy va yerga bo’lgan huquq bilan bog’liq genderga asoslangan zaiflik faktorlarni aniqlash.

Xalqaro huquqda tegishli uy-joy huquqi 

Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt | OHCHR  11-modda

Ushbu Paktda ishtirok etuvchi davlatlar har bir kishining o’zi va oilasi uchun munosib turmush darajasi, shu jumladan, yetarli oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joy bilan ta’minlash hamda yashash sharoitlarini doimiy ravishda yaxshilash huquqini tan oladi. Ishtirokchi davlatlar erkin kelishuvga asoslangan xalqaro hamkorlikning muhim ahamiyatini e’tirof etgan holda, ushbu huquqning amalga oshirilishini ta’minlash uchun tegishli choralarni ko’radilar.

CESCR, Umumiy sharh № 4, 7-band (tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=INT%2fCESCR%2fGEC%2f4759&Lang=en)

“Qo’mita fikricha, uy-joy huquqini, masalan, boshpanaga ega bo’lish orqali beriladigan vaqtinchalik turar joy yoki boshpana faqat tovar sifatida qaraydigan tor yoki cheklovchi ma’noda talqin qilinmasligi kerak. Aksincha, bu biror joyda xavfsizlik, tinchlik va qadr-qimmatda yashash huquqi sifatida ko’rilishi kerak. Bu kamida ikkita sababga ko’ra mantiqiy. Birinchidan, uy-joy huquqi boshqa inson huquqlari va Pakt asos bo’lgan asosiy tamoyillar bilan uzviy bog’liqdir. Paktda nazarda tutilgan huquqlar kelib chiqishi aytilgan ushbu “insonning ajralmas qadr-qimmati” “uy-joy” atamasini boshqa bir qator mulohazalar nuqtai nazaridan talqin qilishni va eng muhimi, uy-joy huquqini taqozo etadi va ushbu huquq daromadidan yoki iqtisodiy resurslardan foydalanishidan qat’i nazar, barcha shaxslar uchun ta’minlanishi kerak. Ikkinchidan, 11-moddaning 1-bandidagi havola nafaqat uy-joyga, balki tegishli uy-joyga ham aloqador deb talqin qilinishi kerak. 2000 yilgi aholi turar joylari va Global boshpana strategiyasi boʻyicha komissiya taʼkidlaganidek: “Adekvat uy-joy degani… tegishli shaxsiy hayot, yetarli joy, tegishli xavfsizlik, yetarli yorugʻlik va ventilyatsiya, tegishli asosiy infratuzilma hamda ish va zarur obʼyektlar uchun munosib joylashuv, oʻrtacha narxda.”

Uy-joy adekvat bo’lishi uchun u kamida quyidagi mezonlarga javob berishi kerak (manba – BMT maxsus ma’ruzachisining rasmiy sayti Tegishli uy-joy bo’yicha maxsus ma’ruzachi | OHCHR):

1. Yashashning huquqiy xavfsizligi: Uy-joy, agar uning aholisi majburiy ko’chirish, ta’qib qilish va boshqa tahdidlardan qonuniy himoyani kafolatlaydigan yashash xavfsizligi darajasiga ega bo’lmasa, uy-joy yetarli emas.
2. Uy-joy xizmatlari, materiallar, inshootlar va infratuzilmaning mavjudligi: Uy-joy aholisi xavfsiz ichimlik suvi, tegishli sanitariya sharoitlari, ovqat pishirish, isitish, yoritish, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash yoki chiqindilarni yo’q qilish uchun energiyadan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lmasa, uy-joy yetarli emas.
3. Arzon narx: Uy-joy, agar uning narxi yashovchilarning boshqa inson huquqlaridan foydalanishiga tahdid soladigan yoki xavf tug’diradigan bo’lsa, yetarli emas.
4. Yashash sharoitlari: agar u jismoniy xavfsizlikni kafolatlamasa yoki yetarli joy va sovuq, nam, issiqlik, yomg’ir, shamol, sog’liq uchun boshqa xavflar va tuzilmaviy xavflardan himoyalanmasa, uy-joy yetarli emas.
5. Mavjudlik: agar kam ta’minlangan va marginal guruhlarning alohida ehtiyojlari hisobga olinmasa, uy-joy yetarli emas.
6. Joylashuvi: Uy-joy bandlik imkoniyatlaridan, sog‘liqni saqlash muassasalaridan, maktablardan, bolalar parvarishlash markazlaridan va boshqa ijtimoiy qulayliklardan uzoqda joylashgan bo‘lsa, yoki ifloslangan yoki xavfli hududlarda joylashgan bo‘lsa, tegishli emas.
7. Madaniy muvofiqlik: turar-joy madaniy o’ziga xoslikni ta’minlamasa va unga mos kelmasa, yetarli emas.

 

Uy-joy huquqi har bir elementining qisqacha tavsifi

Yashash joyini huquqiy ta’minlash, CESCR, Umumiy sharh № 4, 8-band:

a) «Turar joy koʻp shakllarda boʻladi, jumladan, ijara (davlat va xususiy) uy-joy, kooperativ uy-joy, ijaraga berish, egasi egallab turgan uy-joy, favqulodda uy-joy va norasmiy aholi punktlari, shu jumladan yer yoki mulkni egallab olish. Mulk turidan qat’i nazar, barcha odamlar majburiy ko’chirish, ta’qib qilish va boshqa tahdidlardan qonuniy himoyani ta’minlaydigan ma’lum bir egalik xavfsizligiga ega bo’lishi kerak. Shu sababli ishtirokchi davlatlar jabrlangan shaxslar va guruhlar bilan chinakam maslahatlashuvlar asosida hozirda bunday himoyadan mahrum bo’lgan shaxslar va uy xo’jaliklariga yashashning qonuniy kafolatlarini ta’minlash uchun zudlik bilan chora ko’rishlari kerak».

Xizmatlar, materiallar, ob’ektlar va infratuzilmaning mavjudligi, CESCR, Umumiy sharh № 4, 8-band

b) «Adekvat uy-joy sog’liq, xavfsizlik, qulaylik va ovqatlanish uchun zarur bo’lgan ma’lum ob’ektlarni o’z ichiga olishi kerak. Tegishli uy-joy huquqining barcha benefitsiarlari tabiiy va umumiy resurslardan, xavfsiz ichimlik suvidan, ovqat pishirish, isitish va yoritish uchun energiyadan, sanitariya va kir yuvish vositalaridan, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash, chiqindilarni yo’q qilish, drenaj va avariya xizmatlaridan barqaror foydalanishlari kerak».

Xarajatlar nuqtai nazaridan hamyonboplik, CESCR, Umumiy izoh № 4, 8-band

c) «Uy-joy bilan bog’liq shaxsiy yoki uy xo’jaliklarining moliyaviy xarajatlari shunday darajada bo’lishi kerakki, boshqa asosiy ehtiyojlarga erishish va qondirish buzilmasligi yoki shubha ostiga qo’yilmasligi kerak. Ishtirokchi-davlatlar uy-joy bilan bog’liq xarajatlar ulushi odatda daromad darajasiga mos kelishini ta’minlash choralarini ko’rishlari kerak. Ishtirokchi davlatlar arzon uy-joy olishga qodir bo’lmaganlar uchun uy-joy subsidiyalarini, shuningdek, uy-joyga bo’lgan ehtiyojni munosib tarzda aks ettiruvchi uy-joy moliyalashtirish shakllari va darajalarini belgilashlari kerak. Arzon uy-joy tamoyiliga muvofiq, ijarachilar tegishli vositalar bilan asossiz ijara miqdori yoki ijara haqining oshishidan himoyalanishi kerak. Tabiiy materiallar uy-joy qurilishi uchun qurilish materiallarining asosiy manbalari bo’lgan jamiyatlarda ishtirokchi davlatlar bunday materiallarning mavjudligini ta’minlash choralarini ko’rishlari kerak».

Yashash uchun yaroqlilik, CESCR, Umumiy izoh № 4, 8-band

d) «Tegishli uy-joy yashovchilarni yetarli joy bilan ta’minlash va ularni sovuq, nam, issiqlik, yomg’ir, shamol yoki boshqa sog’liq uchun xavf-xatarlardan, tuzilmaviy xavflardan va kasallik tashuvchilardan himoya qilish nuqtai nazaridan yashashga yaroqli bo’lishi kerak. Bundan tashqari, aholining jismoniy xavfsizligi kafolatlanishi kerak. Qo’mita ishtirokchi-davlatlarni epidemiologik tahlillarda kasallik holatlari bilan eng ko’p bog’liq bo’lgan uy-joyni ekologik omil sifatida belgilaydigan JSSTning uy-joy sog’lig’i tamoyillarini to’liq amalga oshirishga undaydi; ya’ni, uy-joy va yashash sharoitlarining noadekvat va sifatsizligi har doim o’lim va kasallanishning yuqori darajasi bilan bog’liq».

Mavjudligi, CESCR, Umumiy izoh № 4, 8-band

e) «Tegishli uy-joy unga ega bo’lganlar uchun mavjud bo’lishi kerak. Kam ta’minlangan guruhlarga tegishli uy-joy resurslaridan to’liq va barqaror foydalanish imkoniyati berilishi kerak. Qariyalar, bolalar, nogironlar, tuzalmas kasallar, OIV bilan yashayotganlar, surunkali kasalliklarga chalinganlar, ruhiy kasallar, tabiiy ofat qurbonlari, tabiiy ofatlar xavfi mavjud hududlarda yashovchi odamlar va boshqa guruhlar kabi kam ta’minlangan guruhlarga uy-joy qurilishi sohasida ma’lum darajada ustuvor e’tibor qaratish lozim. Uy-joy qonunchiligi ham, siyosat ham ushbu guruhlarning maxsus uy-joy ehtiyojlarini to’liq hisobga olishi kerak. Ko’pgina ishtirokchi davlatlarda jamiyatning yersiz yoki qashshoq qatlamlari uchun yerdan foydalanish imkoniyatini oshirish asosiy siyosat maqsadi bo’lishi kerak. Har bir insonning tinchlik va qadr-qimmatda yashash uchun xavfsiz joyda, shu jumladan huquq sifatida yer olish huquqini qo’llab-quvvatlash uchun aniq hukumat majburiyatlarini ishlab chiqish kerak».

Joylashgan manzil, CESCR, Umumiy izoh № 4, 8-band

f) «Tegishli uy-joy bandlik, tibbiy xizmatlar, maktablar, bolalar markazlari va boshqa ijtimoiy ob’ektlardan foydalanish imkoniyatini ta’minlaydigan joyda joylashgan bo’lishi kerak. Bu yirik shaharlarga ham, qishloq joylariga ham to’g’ri keladi, bu yerda ish joyiga borish va u erdan qaytish vaqti va narxi kambag’al uy xo’jaliklari byudjetiga ortiqcha talablarni qo’yishi mumkin. Xuddi shunday, uy-joy ifloslangan joylarda yoki aholining sog’lig’iga tahdid soluvchi ifloslantiruvchi manbalarga yaqin joyda qurilmasligi kerak».

Madaniy moslik, CESCR, Umumiy izoh № 4, 8-band

g) «Uy-joy qurilishi, foydalaniladigan qurilish materiallari va ularni qo’llab-quvvatlovchi siyosat uy-joylarning madaniy o’ziga xosligi va xilma-xilligini yetarli darajada ifodalash imkonini berishi kerak. Uy-joy qurilishini rivojlantirish yoki modernizatsiya qilishga qaratilgan tadbirlar uy-joyning madaniy jihatlariga salbiy ta’sir ko’rsatmasligini va, xususan, zamonaviy texnologik jihozlar bilan ta’minlanishi kerak».

 

Huquqbuzarlik holatlarida samarali choralar ko’rish,

CESCR, Umumiy izoh № 4, 17 va 18-bandlar

17. Qo’mita, tegishli uy-joyga bo’lgan huquqning ko’pgina elementlari hech bo’lmaganda ichki himoya vositalarini ta’minlashga mos keladi, deb hisoblaydi. Huquqiy tizimga qarab, bunday sohalar o’z ichiga quyidagilarni olishi mumkin, lekin ular bilan cheklanmaydi:

• (a) ko’rsatma berish orqali rejali ko’chirish yoki buzishning oldini olishga qaratilgan sudga murojaat qilish;
• (b) noqonuniy ko’chirishdan keyin tovon undirish bo’yicha sud jarayoni;
• (c) uy-joy mulkdorlari (davlat yoki xususiy) tomonidan uy-joy ijarasi darajasi, uy-joyni saqlash va irqiy yoki kamsitishning boshqa shakllariga nisbatan amalga oshirilgan yoki qo’llab-quvvatlanadigan noqonuniy amaliyotlar haqida shikoyatlar;
• (d) uy-joy ajratish va mavjudligida kamsitishning har qanday shakli haqidagi da’volar; hamda
• (e) nosog’lom yoki noto’g’ri yashash sharoitlari bo’yicha uy egalariga nisbatan shikoyatlar.

Ba’zi huquqiy tizimlarda, shuningdek, uysizlik darajasi sezilarli darajada oshgan holatlarda kollektiv shikoyatlarni ko’rib chiqish imkoniyatini o’rganish tavsiya etilishi mumkin.

18. Shu munosabat bilan, Qo’mita majburiy ko’chirish holatlari birinchi navbatda Pakt talablariga mos kelmaydi va faqat eng istisno holatlarda va xalqaro huquqning tegishli tamoyillariga muvofiq oqlanishi mumkin, deb hisoblaydi.

 

Majburiy ko’chirish. 

Ta’rifi, CESCR, Umumiy izoh 77 

3. Ushbu umumiy izohda qo‘llanilgan “majburiy ko‘chirish” atamasi jismoniy shaxslar, oilalar va/yoki jamoalarning o‘zlari egallab turgan uylari va/yoki yerlaridan tegishli huquqiy shakllar taqdim etmasdan, o‘z xohishlariga qarshi doimiy yoki vaqtincha ko‘chirilishi sifatida ta’riflanadi yoki boshqa himoya shakllari va ularga kirish. Majburiy ko‘chirishni taqiqlash qonun va Inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro pakt qoidalariga muvofiq kuch bilan amalga oshirilgan ko‘chirishga taalluqli emas.

Majburiy ko’chirishning umumiy sabablari, CESCR, Umumiy izoh 7

6. Majburiy ko’chirishning ko’p holatlari zo’ravonlikni o’z ichiga oladi, masalan, xalqaro qurolli mojarolar, ichki nizolar, jamoat yoki etnik zo’ravonlik natijasida ko’chirish.
7. Majburiy ko’chirishning boshqa holatlari rivojlanish nomi bilan sodir bo’ladi. Ko’chirishlar yerga bo’lgan huquqlar, rivojlanish va infratuzilma loyihalari, masalan, to’g’onlarni qurish yoki boshqa yirik energetika loyihalari, shaharni yangilash, uy-joylarni yangilash, shaharlarni yangilash dasturlari, qishloq xo’jaligi maqsadlari uchun yerlarni tozalash bilan bog’liq yerlarni sotib olish choralari, keng tarqalgan yer spekulyatsiasi yoki Olimpiya o’yinlari kabi yirik sport tadbirlariga mezbonlik qilish.

Majburiy ko’chirishga qarshi o’rnatilgan himoya vositalari, CESCR, Umumiy izoh № 7, 9-band

«[…] Majburiy ko’chirishga qarshi qonunchilik samarali himoya tizimini yaratish uchun muhim asos bo’lishi aniq. Bunday qonun hujjatlarida

(a) uylar va yerlarning egalik huquqining maksimal xavfsizligini ta’minlaydigan chora-tadbirlar o’z ichiga olishi kerak,

(б) Pakt qoidalariga rioya qilish, hamda

(в) ko’chirishni amalga oshirish mumkin bo’lgan holatlarni qat’iy nazorat qilish uchun mo’ljallangan.

Qonun hujjatlari, shuningdek, davlat hokimiyati nazorati ostida ishlaydigan yoki unga hisobot beradigan barcha agentlarga nisbatan qo’llanilishi kerak. Bundan tashqari, ba’zi davlatlarda uy-joy sohasida hukumat mas’uliyatini sezilarli darajada qisqartirish tendentsiyasi o’sib borayotganini hisobga olib, ishtirokchi davlatlar jismoniy shaxslar yoki tashkilotlar tomonidan tegishli kafolatlarsiz amalga oshirilgan majburiy ko’chirishning oldini olish va kerak bo’lganda jazolash uchun tegishli qonunchilik va boshqa choralar ko’rilishini ta’minlashi kerak. Shu sababli ishtirokchi-davlatlar tegishli qonunchilik va siyosatlarni ularning tegishli uy-joy huquqidan kelib chiqadigan majburiyatlarga muvofiqligini ta’minlash uchun qayta ko’rib chiqishlari va Pakt talablariga zid bo’lgan har qanday qonun hujjatlari yoki siyosatlarni bekor qilishlari yoki o’zgartirishlari kerak».

Ba’zida ko’chirish mumkin, CESCR, umumiy sharh № 7

11. Ba’zi ko’chirishlar asosli bo’lishi mumkin bo’lsa-da, masalan, ijara haqini doimiy ravishda to’lamaslik yoki ijaraga olingan mulkka hech qanday asossiz sabablarga ko’ra zarar yetkazish holatlarida, tegishli organlar ularning qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirilishini ta’minlashi shart. Pakt va barcha himoya vositalari zarar ko’rganlar uchun barcha huquqiy himoya vositalaridan foydalanishlari mumkin.

Asosli ravishda chiqarib yuborilgan taqdirda, CESCR, umumiy sharh № 7

14. Ko‘chirish asosli deb topilgan taqdirda, u inson huquqlari bo‘yicha xalqaro huquqning tegishli qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda hamda oqilonalik va mutanosiblikning umumiy tamoyillariga muvofiq amalga oshirilishi kerak. Shu munosabat bilan, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktning 17-moddasi bo’yicha Inson huquqlari qo’mitasining 16-sonli umumiy sharhini esga olish ayniqsa o’rinlidir, unda shaxsning uy-joyiga aralashish faqat «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda amalga oshirilishi mumkin». Qo’mita qonun «Pakt qoidalari, maqsadlari va vazifalariga mos kelishi va har qanday holatda ham muayyan sharoitlarda oqilona bo’lishi kerak»ligini ta’kidladi. Qo‘mita, shuningdek, « tegishli qonunchilikda bunday aralashuvga yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan aniq holatlar batafsil ko‘rsatilishi kerak », deb ta’kidlab o’tdi.

Majburiy ko’chirishdan protsessual himoya, CESCR, Umumiy sharh № 7

15. Tegishli protsess va qonuniy jarayon inson huquqlarining muhim jihatlaridan bo’lib, ular Inson huquqlari bo’yicha har ikkala xalqaro paktda tan olingan ko’plab huquqlarga bevosita ta’sir ko’rsatadigan majburiy ko’chirish masalasiga nisbatan ayniqsa dolzarbdir. Qo’mita, majburiy ko’chirishga nisbatan qo’llanilishi kerak bo’lgan protsessual himoyalarga quyidagilar kiradi, deb hisoblaydi:

(a) manfaatdor shaxslar bilan chinakam maslahatlashish imkoniyati;

(b) rejalashtirilgan ko’chirish sanasidan oldin barcha jabrlangan shaxslarga tegishli va asosli xabarnoma;

(c) barcha jabrlangan shaxslarga tavsiya etilgan ko’chirishlar to’g’risida va, kerak bo’lganda, yer yoki uy-joydan foydalanishning muqobil maqsadlari haqida oqilona vaqt ichida ma’lumot berish;

(d) ayniqsa, odamlar guruhlari ishtirok etgan hollarda, ko’chirishda davlat mansabdor shaxslari yoki ularning vakillari hozir bo’lishi kerak;

(e) ko’chirishni amalga oshiruvchi barcha shaxslar to’g’ri aniqlanishi kerak;

(f) agar jabrlanuvchining roziligi bo’lmasa, ko’chirish ayniqsa yomon ob-havo sharoitida yoki tunda amalga oshirilmasligi kerak;

(g) huquqiy himoya vositalarini taqdim etish; hamda

(h) iloji bo’lsa, sudda zararni qoplashni talab qiladigan shaxslarga yuridik yordam ko’rsatish».

 

Odamlarni boshpanadan mahrum qilish yoki boshqa inson huquqlari buzilishi, CESCR, Umumiy izoh № 7

«16. Ko’chirish odamlarning uysiz qolishiga yoki boshqa inson huquqlari buzilishiga olib kelmasligi kerak. Zarar ko’rgan shaxslar o’zini-o’zi ta’minlashga qodir bo’lmagan hollarda, ishtirokchi-davlat tegishli muqobil uy-joy, ko’chirish yoki unumdor yerlardan foydalanish imkoniyatini ta’minlash uchun mavjud resurslarning maksimal darajasida barcha tegishli choralarni ko’rishi kerak».

 

(Report of the Special Rapporteur on adequate housing)

 

17. […] Maxsus ma’ruzachi inson huquqlariga asoslangan quyidagi uch o’lchovli yondashuvni taklif qiladi:

(a) birinchi o’lchov uysizlikka taalluqlidir – ham minimal darajada mos keladigan uy-joyning moddiy jihati, ham oila qurish yoki ijtimoiy munosabatlar va jamiyatda ishtirok etish uchun xavfsiz joyning ijtimoiy jihati;

(b) ikkinchi o’lchov uysizlikni tizimli diskriminatsiya va ijtimoiy chetlanishning bir shakli sifatida ko’rib chiqadi va uysizlik ijtimoiy o’ziga xoslikni keltirib chiqaradi, bu orqali «uysizlar» kamsitilgan va qoralangan ijtimoiy guruhga aylanadi;

(c) uchinchi jihat uysizlarni omon qolish va qadr-qimmat uchun kurashda mustahkam huquq egalari sifatida tan oladi. O’z huquqlaridan mahrum bo’lgan tizimlarni noyob tushunish bilan, uysiz odamlar yetarli uy-joy huquqini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ijtimoiy o’zgarishlarning markaziy agentlari sifatida tan olinishi kerak.

49. Davlatning uysizlar bo’yicha majburiyatlari aniq ko’rsatilgan va ularni quyidagicha umumlashtirish mumkin:

(a) Davlatlar uysizlikka barham berish bo’yicha strategiyalarni zudlik bilan qabul qilish va amalga oshirishga mas’uldirlar. Ushbu strategiyalar aniq maqsadlar va muddatlarni o’z ichiga olishi hamda boshpanasiz odamlar bilan maslahatlashgan holda va ularning ishtirokida aniq, muddati cheklangan chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun barcha darajadagi hukumat va boshqa sub’ektlarning javobgarligini belgilashi kerak;

(b) Davlatlar uysiz odamlarni kamsitish, stigmatizatsiya qilish va salbiy stereotiplarga qarshi zudlik bilan kurashishi va ijtimoiy va iqtisodiy mavqeiga ko’ra kamsitishdan, shu jumladan uysizlikdan huquqiy himoyani ta’minlashi kerak;

(c) Ko’chirish hech qachon boshpanasizlikka olib kelmasligi kerak. Boshpanasizlikka olib keladigan ko’chirishni taqiqlash darhol, mutlaq va mavjud resurslardan mustaqil bo’lishi shart;

(d) manfaatdor shaxslar bilan to’liq maslahatlashmasdan ko’chirish xalqaro inson huquqlarini ochiqdan-ochiq buzish hisoblanadi. Ko’chirishning barcha muqobil yo’llarini o’rganish, hech qachon insonlarni uysiz qolishga yo’l qo’ymaslik va aholiga ko’chirish rejalari bo’yicha tegishli maslahatlar berilishini ta’minlash majburiyati ichki qonunchilikka binoan ham xususiy, ham davlat yerlari yoki mulk egalariga nisbatan qo’llanilishi kerak. Davlatlar, agar kerak bo’lsa, tegishli muqobil uy-joy, ko’chirish yoki unumdor yerlardan foydalanish imkoniyatini ta’minlash uchun mavjud resurslarning maksimal darajasida barcha tegishli choralarni ko’rishlari kerak;

• Davlatlar har bir qaror yoki siyosat uysizlikka barham berish maqsadiga mos kelishini ta’minlashga mas’uldir. Boshpanasizlikka olib keladigan har qanday qaror qabul qilinishi mumkin emas va inson huquqlariga zid deb ko’rilishi kerak. Siyosat va rejalashtirish mavjud resurslardan, shu jumladan foydalanilmayotgan yoki bo’sh yer va uy-joylardan maksimal darajada foydalanishi kerak, marginal guruhlar uchun yer va uy-joylardan foydalanish imkoniyatini ta’minlashi kerak;

(h) Davlatlarning barcha xatti-harakatlari va siyosatlari tegishli uy-joy huquqiga hamda uy-joysizlikning oldini olish va uning oqibatlarini yumshatishga mos kelishini ta’minlash uchun nodavlat sub’ektlarni tartibga solish va ular bilan hamkorlik qilish bo’yicha kuchli qonuniy majburiyatlarga ega. Xususiy sub’ektlar faoliyatini tartibga solishda barcha loyihalarda uy-joysizlikni bartaraf etish va arzon uy-joy bilan ta’minlash bo’yicha hamkorlikda ishlash bo’yicha quruvchilar va investorlarga qo’yiladigan talablar kiritilishi kerak;

(i) uy-joysizlikka qarshi samarali himoya vositalaridan foydalanish, shu jumladan uy-joy huquqini bosqichma-bosqich amalga oshirish va uysizlikni bartaraf etish bilan bog’liq majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash kerak.

 

Diskriminatsiyaga yo’l qo’ymaslik

CESCR, Umumiy izoh 4: Tegishli uy-joy huquqi

6. […] Bundan tashqari, jismoniy shaxslar, shuningdek, oilalar yoshi, iqtisodiy holati, guruhi yoki boshqa mansubligi yoki mavqei va shunga o’xshash boshqa omillardan qat’i nazar, tegishli uy-joy olish huquqiga ega. Xususan, ushbu huquqdan foydalanish Paktning 2-moddasi 2-bandiga muvofiq hech qanday kamsitishlarga duchor bo’lmasligi kerak.
7. Yuqorida ta’kidlanganidek, tegishli uy-joy huquqini ikkita Xalqaro Paktda va boshqa amaldagi xalqaro hujjatlarda mustahkamlangan boshqa inson huquqlaridan ajratib ko’rib chiqish mumkin emas. Bu borada allaqachon inson qadr-qimmati tushunchasi va kamsitishning oldini olish tamoyili tilga olingan. Bundan tashqari, boshqa huquqlardan to’liq foydalanish – so’z erkinligi huquqi, uyushmalar erkinligi huquqi (masalan, ijarachilar va boshqa jamoat guruhlari uchun), yashash erkinligi huquqi va jamoat ishlarida ishtirok etish huquqi, qaror qabul qilish – tegishli uy-joy huquqini amalga oshirish uchun zarurdir va jamiyatning barcha guruhlari tomonidan qo’llab-quvvatlanadi. Xuddi shunday, shaxsiy hayotga, oilaga, uyga yoki yozishmalarga o’zboshimchalik bilan yoki noqonuniy aralashuvlarga duchor bo’lmaslik huquqi tegishli uy-joy huquqini belgilashda juda muhim jihatdir.

CESCR: Umumiy izoh № 7: Tegishli uy-joy huquqi: Majburiy ko’chirish

10. Ayollar, bolalar, yoshlar, qariyalar, mahalliy xalqlar, etnik va boshqa ozchiliklar va boshqa zaif shaxslar va guruhlar majburiy ko’chirishdan nomutanosib ravishda zarar ko’rmoqda. Ko’pincha mulk huquqlariga (jumladan, uy-joyga egalik qilish) yoki mulk yoki uy-joydan foydalanish huquqlariga nisbatan qo’llaniladigan huquqiy va boshqa kamsitish shakllari va ularning zo’ravonlik va jinsiy zo’ravonlik harakatlariga nisbatan zaifligini hisobga olgan holda, barcha guruhlardagi ayollar uysiz qolishganda ayniqsa himoyasizdir. Paktning 2.2 va 3-moddalarida keltirilgan diskriminatsiyaga yo’l qo’ymaslik qoidalari hukumatlarga ko’chirish sodir bo’lganda, kamsitishning hech qanday shakli yo’qligini ta’minlash uchun tegishli choralar ko’rilishini ta’minlash majburiyatini yuklaydi.