Samarqandni birgalikda saqlab qolishga umid qilamiz!

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

O‘zbekiston Respublikasi Madaniy meros agentligi

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi San’at va madaniyatni rivojlantirish jamg’armasi

O‘zbekiston Respublikasi Tabiiy resurslar vazirligi

O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi

O‘zbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo’yicha boshqarmasi (YuNESKO)

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Jahon sayyohlik tashkiloti

Ipak yo’li ishchi guruhi

Birlashgan Millatlar Tashkilotining O’zbekistondagi Taraqqiyot Dasturi

Yevropa Ittifoqining O‘zbekistondagi delegatsiyasi

Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB)

Osiyo taraqqiyot banki (OTB)

Frantsiya taraqqiyot agentligi (AFD)

Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi (JICA)

Markaziy va Sharqiy Evropadagi xalqaro banklar faoliyatini monitoring qilish tarmog’i

SHOSHILINCH! MUHIM!

2023 yil 10 aprel

Ingliz tilidan tarjima qilingan

Xonimlar va janoblar!

Men chuqur tashvish bilan O‘zbekiston hukumati va xalqaro hamjamiyatga murojaat etib, tarixiy Samarqandimizni ozgina qolgan qismini saqlab qolish bo‘yicha zudlik bilan birgalikda harakat qilishni so‘rayman.

Samarqandning eski qismi milliy va xalqaro muhofazaga olingan. Bu yerda siz qadimiy Afrasiyob xarobalaridan boshlab Temuriylar qismiga o’tishingiz va undan keyin ikki turdagi me’morchilik – XIX-asr va sovet davridagi mintaqaviy tarixning har bir davrini kezishingiz mumkin. Ana shunday “buyuk umuminsoniy qadriyati” uchun YuNESKO “Samarqand – madaniyatlar chorrahasi”ni Jahon merosi ro‘yxatiga kiritdi. Milliy qonunchilik eski shaharni qo’riqlanadigan muzey-qo’riqxona sifatida ham tan oladi. Davlatning merosni himoya qilish bo’yicha siyosiy irodasi haqida aniq dalillar mavjud: yangi qonunlar, rasmiy bayonotlar va lavozimga tayinlashlar.

Biroq, shahar aholisi va mehmonlari yuqorida aytilganlarning o’rniga tartibsiz (faqat rasman tartibga solinadigan) qurilishlarni, milliy merosni yo’q qilish, yerlarni (noqonuniy) taqsimlash, harakatsizlik, ko‘zbo‘yamachilik va laissez-faire qurilish ishlari. Qonunlarning (haqiqiy) ijro etilmasligi, texnik ma’muriy kamchiliklar, da’vo qilingan jinoyatlarni, jumladan, ehtimoliy korrupsiya holatlarini tergov qilib jinoiy javobgarlikka tortmaslik muzey-shaharni tez yeb bitirayotgan “qurtlardir”. Misol uchun, shunday paytlar bo’lar ediki, milliy boylik «to’satdan» qulab tushadi va tez orada uning o’rnida yuqori darajadagi elita do’konlar paydo bo’lgan; yoki meros tomi echib olinadi va tabiiy yog’ingarchilik uning «tarixiy qiymatini» yo’qolishiga olib keladi.

Jahon madaniy merosini muhofaza qilish to’g’risidagi konventsiyaning 4-moddasi hukumatlarni uning ro’yxatiga kiritilgan ob’ektlarning saqlanishi va kelajak avlodlarga etkazilishini kafolatlash majburiyatini yuklaydi. Afsuski, O‘zbekiston hukumati o‘z majburiyatlarini bajara olmayapti. Umuman olganda, tarixiy shahar uchun halokatli bo’lgan o’nlab, balki yuzlab, katta va kichik holatlar mavjud.

Ilovada muzey-qo‘riqxona uchun muhim bo‘lgan ayrim holatlar: Universitet xiyoboni va uning atrofi, Samarkand-City (“Qizil dvigatel”), uning atrofidagi binolar va markaziy ko‘chalardagi boshqa qurilishlar, shuningdek, an’anaviy mahallalar – guzarlardagi yangi qurilishlar tasvirlangan [1]. Ular YuNESKO tomonidan muhofaza qilinadigan hududdagi Milliy meros ro’yxatidagi ob’ektlarning qo’pol rivishda buzilishi/shikastlanishi bilan bog’liq.

Milliy tarixiy-madaniy merosga zarar yetkazish. Shubhasiz, «turizm» yoki «ta’limni» rivojlantirish ritorikasi o’ziga xos tarixiy joylar o’rniga mehmonxonalar, soxta shaharlar, katta va baland universitet binolari va boshqa infratuzilmalarga investitsiyalarni jalb qiladi. Ayni paytda Registonda joylashgan Tilla Qori madrasasi (XVII asr) yer osti suvlari natijasida zarar ko’ryapti. Ishratxona maqbarasidagi (XV asr) restavratsiya ishlari tufayli uning o’ziga xos atmosferasi yo‘qolmoqda. Abdi-darun maqbarasidagi (XII asr) yangi ulkan masjid qadimiy masjid, shuningdek, uning atrofidagi qabrlar maydoniga suqilib kirib bormoqda. Bibixonim masjidi devorlarida qolgan so‘nggi qadimiy yozuvlar (XV asr) oq bo‘yoq bilan bo‘yalmoqda. XIX asr fuqarolik arxitekturasining ko’plab ob’ektlari zudlik bilan ilmiy va professional yordamga muhtoj.

Arxeologik muammolar. Ko’rinib turibdiki, ulkan binolar qurilishi arxeologik tekshiruvlarsiz amalga oshirilmoqda. Masalan, ko’p qavatli binolarni qurish uchun ularning poydevori madaniy qatlamlarda chuqur qazilgan. Arxeologik obidalarning bir qismi to’yxona va restoranlarga berilmoqda.

Barqaror rivojlanish va ekologiya. Mahalliy kichik ijtimoiy infratuzilmani shaharning chekka hududlariga ko‘chirish, eski shaharda universitet binolari va yirik ko‘p qavatli binolar qurilishi barqaror rivojlanish maqsadlariga ziddir. Boshqa masalalar qatorida, bunday qarorlar transport va chiqindilar hajmini oshiradi. 2009-yilda Markaziy bog‘da soyali chinorlar kesilib, mahalliy iqlimga yot archalar o‘tqazilgan edi. Bir necha yil oldin yo’llarni (arzimas darajada) kengaytirish maqsadida sog’lom daraxtlar ommaviy ravishda kesilgan. Shubhasiz, bunday qarorlar YTTBning “Yashil shahar” loyihasi va milliy yashil tashabbuslariga zid keladi.

2019-yilda jamoatchilikning noroziligi va YuNESKOning murojaatidan so‘ng Prezident devoni asosiy ko‘chalardagi barcha qurilish ishlarini tekshirish va tegishli qonuniy choralar ko‘rishni buyurdi. 2020-yil yanvar oyida ICOMOS/WHC Monitoring Missiyasi Samarqandga tashrif buyurdi. Shunga qaramay, ushbu ko’chalarda ulkan inshootlar, shu jumladan, madaniy meros ob’yektlari maydonida misli ko‘rilmagan g‘ayrat bilan yanada yuksaklarga ko‘tarilmoqda.

Ob’ektiv ravishda, “Samarqand – madaniyatlar chorrahasi” tushunchasidan oz narsa qoldi. Muzey-qo‘riqxonadagi buldozer chelagi va avtokranning tezligi kishini dahshatga soladi. Shu bois, 2023-yil oktabr oyida Samarqandda bo‘lib o‘tadigan BMT Butunjahon turizm kongressining 25-sessiyasi arafasida YuNESKO Konvensiyaning 11-moddasi 4-bandiga muvofiq Samarqandni Xavf ostidagi Jahon merosi ro‘yxatiga kiritishi zarur. O‘zbekiston va xalqaro hamjamiyat “Buyuk umuminsoniy qadriyat”ni himoya qilishga qodirligini isbotlashi, Samarqand brendi va u bilan bog‘liq bo‘lgan barcha narsalarni o’ta ikkiyuzlamachilik bilan suiste’mol qilmasligi kerak.

Hukumat o’zining samimiy manfaatdorligini o’zining qat’iy aralashuvi va davomiy harakatlari bilan ko’rsatishi kerak. Biz o’zimning ba’zi takliflarimni ilova qilamiz. Moliyaviy institutlar YuNESKO hududidagi qurilish loyihalarini moliyalashtiruvchi tashkilotlar va mahalliy banklar bilan hamkorlikni qayta ko‘rib chiqishlari/qayta tekshirishlari kerak. Biz bu boradagi faol yordam va idoralararo hamkorlik uchun minnatdor bo’lar edik.

Samarqandni birgalikda saqlab qolishga umid qilamiz!

Hurmat bilan,

Diyora Rafieva, jamoat huquqi va xavfsizlik bo’yicha huquqshunos (diyora@ymail.com)

Dmitriy Kostyushkin, mintaqaviy ekspert

@samarkandcrossroadsofcultures

Ilova 1

“SAMARQAND – MADANIYATLAR CHORRAHASI” DOYRASIDA YIRIK LOYIHALAR

I. Universitet xiyoboni atrofi

Ayni paytda shaharda qolgan yagona katta yashil hududning fasadlari ortida qurilish ishlari olib borilmoqda. Samarqand davlat universitetining autentik kampuslariga qo‘shimcha yangi binolar qurilmoqda. Haqiqiy, sokin va shinam hovlilar, shuningdek, daraxtlar yo’q qilindi. Mahalliy hokimiyat organlari tomonidan 1000-1500 kishiga moʻljallangan binolar qurish uchun 33 ta uy-joy qurilishini buzib, aholini koʻchirish boʻyicha muhokama oʻtkazish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Eski universitet kampusining ruhi deyarli yo’qolgan.

Ta’kidlanishicha, shahardagi eng yirik universitetini kengaytirish uchun “jamoat ehtiyoji” bor ekan. Shu bilan birga, universitet ombori o‘rnida ko‘p qavatli tijorat turar-joy binosi qurildi. Bundan tashqari, yaqin atrofdagi sobiq zavodning hududi (universitet binolari qurilishi mumkin bo’lgan) elita xususiy mehmonxonalar uchun ajratildi. Boshqa huquqiy kontekstlarda yerning bunday manipulyatsiyasi tegishli organlarning e’tiboriga tushushi mimkin edi.

 

Hech bo’lmaganda gigant universitetga shahar teri va venerologiya dispanserining hududi ham berilishi haqidagi mish-mishlar amalga oshmaydi, deb umid qilib qolamiz. Bunday qarorlar odamlarning o’nlab yillar davomida o’rnatilgan turmush tarzini buzadi. Yaqinda eski shaharning ma’lum bir hududga qarashli tug‘ruqxonalaridan biri shahar chekkasiga ko‘chirildi.

«Ta’limni rivojlantirish» SamGu universitetining biologiya fakultetini (XIX asr) chetlab o’tmadi – bu mahalliy durdona va birinchi ayollar gimnaziyasi bo’lgan. Bu erdagi bir qavatli o’ziga xos binolarni buzib tashlab, o’rniga ikki yoki uch qavatli yangi binolarni qurishga qaror qilindi. Muassasadagi qurilish ishlarini xitoylik usta boshqaradi, u faqat o’z ona tilida gapiradi va ishchilar bilan Google tarjimoni orqali muloqot qiladi.

1969 yilda ushbu fakultetda issiqxona tashkil etilib, unda 250 noyob o’simlik turlarining 1000 dan ortiq namunalari to’plangan. 2011-2013 yillarda sovuq qishdan so‘ng BMTTD Kichik grantlar dasturi, Germaniya, Shveytsariya va AQSh elchixonalari ko‘magida issiqxona to‘liq ta’mirlanib, zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlandi. Ayni paytda issiqxonada yana e’tiborsiz ta’mirlash ishlari olib borilmoqda. Ushbu «yashil maskandagi» o’simliklar holatini ko’rib yurak eziladi. Alohida ta’kidlab o’tish joizki, xorijiy donorlar ham manfaatdor tomonlar va soliq to’lovchilar oldida moliyalashtirilayotgan loyihalarning barqarorligi uchun, ayniqsa, ayrim mamlakatlar kontekstida mas’uldirlar.

II. Asosiy tarixiy ko’chalardagi yirik turar-joy loyihalari

a) Samarand City. Buzilgan “Alpomish/Qizil dvigatel” zavodi (Madaniy meros milliy ro‘yxati) va bir qator xususiy uylar o‘rnida xususiy turar-joy va ishbilarmonlik massivlari uchun keng ko‘lamli qurilish ishlari olib borilmoqda.

O‘zbekiston Milliy banki Vazirlar Mahkamasining 30.06.2017 yildagi 450-son qarorining 6-bandiga asosan loyihaning “moliyalashtiruvchi bosh tashkiloti” etib belgilangan. Normativ hujjatda istisno imtiyozlar ham qonuniylashtiriladi: investor deb ataladigan shaxsga soliq imtiyozlari, tenderlarsiz ishlash va loyihani mahalliy byudjet hisobidan shaharning kommunal infratuzilmasiga ulash imkoniyati.

б) Otaturk – Shohruh Mirzo chorrahasidagi XIX asrga tegishli kompleksning buzilishi. Buzilishidan oldin tarixiy obida ijtimoiy maqsadlarda foydalanilgan: militsiya bo‘limi, shahar idorasi, musiqa maktabi va bolalar bog‘chasi. Bugungi kunga kelib, ushbu jouyda to’qqiz qavatli ko’p qavatli uylar va mehmonxona karkasi mavjud.

Ko’rinib turganidek, ommaviy qurilishdan oldin hech qanday arxeologik tekshiruv o’tkazilmagan. Dastlabki maʼlumotlarga koʻra, bu hududda madaniy qatlamlar orqali Amir Temur qalʼasigacha chuqur qazilgan.

Milliy merosga vahshiyona munosabatda bo’lishdan tashqari, 45-sonli maktabning kam qavatli binolari yaqinida ulkan binolar qurilgan bo’lib, ular potentsial xavf tug’dirishi mumkin.

Shunday qilib, yuqoridagi loyihalar (ikkalasi yoki alohida) quyidagi holatlarga olib keldi:

1) milliy meros ob’ektlarini yo’qotish. Sayyohlar uchun qulayliklar yaratish nomi bilan tarixiy ahamiyatga ega ob’yektlarning yo‘q qilinishi paradoksal holatdir;

2) ularning o’rnida YuNESKOning qo’riqlanadigan hududi doyrasida keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda;

3) jamoat joylar maydoni qisqartirilib, xususiy tijorat manfaatlariga berilyapti;

4) byudjetga tegishli investitsiyalar tushumi etib bormayapti;

5) davlat byudjeti mablag’lari tadbirkorlik faoliyati uchun infratuzilmani yaratishga yo’naltirilmoqda

6) hududning muhim ijtimoiy infratuzilmasi, uning o’rniga yangisi yaratmasdan, buzib tashlangan.

III. Eski shaharning guzarlari (mahallalari)

Bular oʻrta asr sharqiy yodgorliklari atrofidagi koʻp asrlik mahallalar; uylar ko’pincha avloddan-avlodga o’tadi. Har bir uyda o’ziga xos iqlim va tariximizga mos keladigan individual an’anaviy tartib mavjud. Biroq, bugungi kunda odamlar va rejalashtiruvchilar daromadni maksimal darajada oshirish uchun baland qutilar qurish orqali hudud, tarix va madaniyat me’yorlarini e’tiborsiz qoldirmoqdalar. Iloji boricha ko’proq xonalari bor mehmonxonalar uch va hatto to’rt qavatli qilib qurilmoqda. O’rta asrlardagi Evropa balkon va derazalari bir-biriga va/yoki qo’shnilarga qaragan holda qurilmoqda; o’simliklarga burkangan an’anaviy hovlilar, tomida noo’rin terassalari bor konditsionerlar yopishtirilgan qutilarga almashtirilmoqda. Qadimiy shaharning silueti vayron qilinmoqda.

Oldingi hukumat tomonidan yodgorliklar va turar-joylar o’rtasida «xavfsizlik maqsadida» qurilgan ajratuvchi «Berlin» devorlari tarixiy shaharning o’ziga xosligini yanada buzmoqda va keyingi huquqbuzarliklarni rag’batlantirmoqda. Bundan tashqari, shahardagi qadimiy ochiq kanallarning bir qismi (Madaniy meros milliy ro’yxati), mutaxassislar va jamoatchilikning noroziligiga qaramay, quvur bilan yopilib, betonlashtirildi; qirg’oqlaridagi daraxtlar yo’q qilindi.

Ilova 2

SAMARQANDNI QUTQARISH BO’YICHA SHOSHILINCH TADBIRLAR

1. Konventsiyaning 11-moddasi 4-qismiga muvofiq Samarqandni Xavf ostidagi Jahon merosi ro‘yxatiga kiritish.

2. ICOMOS/WHC Monitoring Missiyasining 2020-yil 12-16-yanvardagi Tavsiyalariga (603 rev., O‘zbekiston, 44 COM) qat’iy rioya qilish.

3. Muzey-qo‘riqxona hududidagi yer va mavjud noyob ko‘chmas mulk bilan bog’liq qurilish, qazish va boshqa manipulyatsiyalar zudlik bilan to‘xtatilishi shart.

4. Madaniy meros agentligi huzuridagi Ilmiy kengash zudlik bilan qutisimon binolar, terrassalar, balkonlar, balandligi nomutanosib bo‘lgan binolar qurish, an’anaviy hovlilarni buzish va hokazolarga “tasdiqlovchi” qarorlar chiqarishni to‘xtatsishi zarur. Allaqachon chiqarilgan qarorlarning aksariyatini qayta ko‘rib chiqish va bekor qilish. Bu, ayniqsa, guzarlar uchun juda muhim. Shuningdek, loyihalar bo’yicha ular chiqargan qarorlar xususiyatini inobatga olgan holda, Ilmiy kengashning malakasi va tarkibini qayta ko‘rib chiqish zarur.

5. Muzey-qoʻriqxonani saqlab qolish boʻyicha Maxsus qo’mita/Ishchi guruhini bevosita Samarqand shahrining o’zida zudlik bilan tuzish zarur. Qo’mita qonunlarning qo’llanilishini aniqlash, nazorat qilish, tekshirish, tezkor choralar ko’rish va hokazo vakolatlarga ega bo’lishi hamda u jamoatchilik va davlat oldida javobgar bo’lishi kerak. Ushbu qo’mita quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:

 davlat vakillari (huquqni muhofaza qilish organlari, parlament, Prezident apparati, Milliy meros agentligi va boshqalar);

 Samarqand va xorijiy mamlakatlardan tanlangan mutaxassislar (arxitektorlar, shaharsozlik bo’yicha mutaxassislar, huquqshunoslar, tarixchilar, arxeologlar va boshqalar);

 xalqaro tashkilotlardan kuzatuvchilar (YuNESKO, BMTTD, YTTB va boshqalar).

6. Muzey-qo‘riqxona ko‘rinishiga va madaniy merosni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarga zid bo‘lgan yangi qurilgan noqonuniy binolarni (ularning qismlarini) buzish/qayta rejalashtirishni ta’minlash.

7. Bosh reja mavjud bo‘lmagan taqdirda, hech bo‘lmaganda YuNESKO hududi bo‘yicha aniq reja va strategiya ishlab chiqish. Barqaror va ekologik rejalashtirish zarur.

8. Mahalliy me’morlar uchun aniqroq ko’rsatmalar tayyorlash. Loyihalashtiruvchi tashkilotlar uchun treninglar o’tkazish va aholini barqaror rejalashtirish va milliy merosni saqlash bo’yicha ma’lumotini ochirish.

9. Moliyaviy institutlar uchun:

 Samarqand shahrining tarixiy qismidagi loyihalarni moliyalashtirishni diqqat bilan kuzatib borish;

 Samarqand shahridagi shubhali loyihalarni moliyalashtiruvchi O‘zbekiston Respublikasi banklari bilan hamkorlikni qayta ko‘rib chiqish;

 muzey-qo‘riqxona obyektlarini ekspert restavratsiyasi va konservatsiyasini qo‘llab-quvvatlash imkoniyatlarini ko‘rib chiqish.

NB!!! Yuqoridagi faoliyat ongli, chinakam mazmunli va to’laqonli ravishda, korrupsiya, qarindosh-urugʻchilik, “tepa”dan bo’ladigan noo’rin qo’ngi’roqlar va h.k.larga toqatsiz hamda qonun ustuvorligini ta’minlagan holda amalga oshirilishi zarur.