O‘zbekistondagi sudlar fuqarolarni Normativ-huquqiy hujjat (NHH) bo‘lmagan qarorlar orqali uylaridan chiqarib yuborishmoqda

 Hokim qarorlari – NHHmi yoki NHH emasmi?

Shu yilning 7 aprelida Toshkent shahridagi Qorasuv massivida Ma’muriy ishlar bo’yicha Toshkent shahar sudi raisi janob Ulug’bek Almamedovning sayyor qabulxonasi bo’lib o’tdi. Hozirda buzishga tushgan va kelgusida ko‘chirilishi ko’zda tutilgan bir uchastka faollari bilan qabulga bordik. U erda yashovchilar hokimning qarorini imoratchi unga berilgan yerdan to‘rt yildan beri foydalanmayotganiga asoslanib, bekor qilmoqchilar.

Men janob Almamedov bilan quyidagi suhbatni o‘tkazdim:

– Nega, agar hokimning qarori NHH bo’lsa (NHH to’g’risidagi qonunning 6-moddasi), xuddi shu qonunning 38-moddasida talab qilinganidek, rasmiy nashrlarda yoki lex.uz milliy ma’lumotlar bazasida e’lon qilinmaydi?  – so’radim men.

“Hokim qarori NHH emas”, deb javob berdi sud raisi.

«Qanday qilib bu NHH bo’lmasligi mumkin, bu erda bu NHH deb yozilgan bo’lsa», deb unga NHH to’g’risidagi qonun matni ochiq turgan planshetni uzatdim.

Sudya bir muncha vaqt davomida hokimning xususiy uy quruvchilarga yer ajratish to‘g‘risidagi qarori NHH emasligini ta’kidladi. Chunki, “bu qaror faqat qarorda ko‘rsatilgan ushbu kompaniyaga tegishli, boshqa hech kimga emas”, dedi u.

– Ya’ni, hokimning qarori NHH emas va bu hududda yashovchi aholi bunga daxldor emasmi? Xo’sh, nega fuqarolik sudlarida odamlar aynan shu individual qaror asosida uylaridan chiqarib yuborilmoqda? Hokim bizni quruvchiga qul sifatida sotmoqdami?

– Men fuqarolik sudlari uchun javobgar emasman.

– Yahshi. Unda nega barcha maʼmuriy sud sudyalari daʼvo muddati (3 oy) oʻtkazib yuborilganligini ko’rsatib, aholining hokim qarorlarini bekor qilish haqidagi talablarini rad etmoqda? Qaror hech bir joyda e’lon qilinmagan bo’lsa, qaror qabul qilingan sanani aholi qanday bilishi kerak?

Bu savolga sudya Almamedov javob bermadi.

***

Aniqlanishicha, hokimlarning yakka tartibda va faqat quruvchiga beriladigan qarorlari, afsuski, hokim tomonidan quruvchiga sotilgan uy-joy mulkdorlari uchun hech qanday oqibatlarga olib kelmaydimi? Buni bilvosita Toshkent shahar maʼmuriy ishlar boʻyicha tumanlararo sudi sudyasi S.X. Mixliev  o’zining 18.01.2023 yildagi 5-1001-2204/2829-son qarorida tasdiqlaydi: «Sud Toshkent  shahar hokimining bahsli qarori ariza beruvchilarning huquqlari va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasligini hisobga oladi».

 

Ma’lum bo‘lishicha, fuqarolik ishlari bo‘yicha sudyalar uy-joy mulkdorlarini xususiy uy-joydan majburiy chiqarib yuborish to‘g‘risida quruvchilarning arizalarini qabul qilishda o‘z qarorlarini qonunga, nirmativ-huquqiy hujjatlarga emas, balki faqat hokimlarning individual qarorlariga ko‘ra qabul qiladi. Ushbu qarorlar fuqarolarning huquqlari, shu jumladan xususiy mulk huquqiga ta’sir ko’rsatmaydimi?

***

Quyida huquq himoyachisi Sobir Yoqubjonov taqdim etgan ushbu voqea tahlili keltirilgan:

 

***

 “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni talablari buzilganligi to‘g‘risida

2000-yildan buyon amalda bo‘lgan “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni (keyingi o‘rinlarda Qonun deb yuritiladi), ya’ni 24-modda, (160-II-сон 14.12.2000. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида (lex.uz)) , 2012-yil 24-dekabrdagi O‘RQ-342-son Qonunining 28-moddasida (ЎРҚ-342-сон 24.12.2012. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида (lex.uz)) va amaldagi 2021-yil 20-apreldagi O‘RQ-682-son Qonunining 38-moddasi (ЎРҚ-682-сон 20.04.2021. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида (lex.uz))  normativ-huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi kerak bo’lgan qoida nazarda tutilgan.

Qayd etilgan moddalar quyidagi normani o’z ichiga oladi:

Hech kim rasman e’lon qilinmagan qonun asosida hukm qilinishi, jazolanishi, mulkdan yoki biror huquqdan mahrum etilishi mumkin emas.

Qonunning ushbu normalarining ma’nosiga ko’ra, agar normativ-huquqiy hujjat e’lon qilinmagan bo’lsa, unda bunday aktni qo’llash mumkin emas, chunki u rasman chop etilmagan.

Davlat organlarining ayrim qarorlari normativ-huquqiy hujjatlarning turlariga taalluqliligi sanab o’tilgan «Normativ-huquqiy hujjatlar to’g’risida»gi Qonunlarda – 14.12.2000 yildagi 160-II-son Qonunining 5-moddasida ko’rsatilgan.

1. NORMATIV-HUQUQIY HUJJATLAR TURLARI VA ULARNING O’ZARO BOG’LIQLIGI.

5-modda. Normativ-huquqiy hujjatlarning turlari

Huquqiy hujjatlar quyidagilardir:

a) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;

b) O’zbekiston Respublikasi qonunlari;

c) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari;

d) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari;

e) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari;

f) vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning hujjatlari;

g) joylardagi davlat hokimiyati organlarining qarorlari.

2012-yil 24-dekabrdagi O’RQ-342-son Qonunining 5-moddasida va amaldagi 2021-yil 20-apreldagi O’RQ-682-sonli Qonunining 6-moddasida ham hokimlar qarorlarining Normativ-huquqiy hujjat sifatidagi shunday ta’rifini ko‘ramiz.

Normativ-huquqiy hujjat tushunchasi 2000-yil 14-dekabrdagi 160-II-son Qonunining 2-moddasida, 2012-yil 24-dekabrdagi O’RQ-342-son Qonunining 3-moddasida berilgan va amaldagi 3-moddasida berilgan, 2021-yil 20-apreldagi O’RQ-682-son Qonun, unga ko‘ra normativ-huquqiy hujjat qonun hujjatlariga muvofiq qabul qilingan rasmiy hujjat bo‘lib, huquqiy normalarni umum majburiy davlat normativlari sifatida belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan, ya’ni shaxslarning cheklanmagan doirasi uchun majburiydir.

Lekin hokimliklar ko’rinishidagi davlat organlari normativ-huquqiy hujjatlardan tashqari, huquqiy normalarni o’z ichiga olmagan qarorlar ko’rinishidagi individual huquqiy hujjatlarni ham qabul qiladi.

Biroq, qonun hujjatlariga muvofiq qabul qilingan birorta ham normativ-huquqiy hujjatda individual huquqiy hujjatlar tushunchasi va ularning yuridik kuchi ko’rsatilmagan va rasmiy nashrlarda e’lon qilinmagan.

2000 yil 14 dekabrdagi 160-II-son Qonunining 24-moddasida, 2012-yil 24-dekabrdagi O‘RQ-342-son Qonunining 28-moddasida va 2000-yildan buyon amalda bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risidagi Qonunlarning ma’nosidan kelib chiqib, 2021-yil 20-apreldagi O’RQ-682-son Qonunining 38-moddasida ma’lum bo‘lishicha, davlat organining alohida-alohida normativ-huquqiy hujjatlari huquqni belgilovchi hujjat emas va, agar u e’lon qilinmagan bo’lsa, uning asosida kimnidir ayblash, jazolash, mulkidan yoki boshqa har qanday huquqlaridan  mahrum qilish mumkin emas.

Gap shundaki, qonun ma’nosiga ko’ra, davlat organining individual huquqiy hujjati – bu davlat ijroiya organi yoki uning mansabdor shaxsining maxsus belgilangan huquq sub’ektlariga nisbatan muayyan huquqiy munosabatlar, huquq va majburiyatlarning paydo bo’lishiga, o’zgarishiga yoki tugatilishiga olib keladigan bir tomonlama ixtiyoriy majburiy harakatidir.

Ya’ni, agar hokim xususiy mulk joylashgan muayyan yuridik yoki jismoniy shaxsga yer uchastkasini berish to‘g‘risida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida qaror qabul qilsa va bu qaror rasmiy nashrlarda e’lon qilinmasa, bu qaror faqat yer ajratilgan muayyan yuridik yoki jismoniy shaxsga taalluqlidir. Ammo bu hech qanday tarzda ushbu er uchastkasida joylashgan turar-joy va noturar joy egalariga taalluqli bo’lishi mumkin emas, chunki er uchastkasini bir vaqtning o’zida berish bilan olib qo’yish to’g’risidagi qaror rasmiy nashrlarda e’lon qilinmagan, bu de-yure qonuniy kuchga ega bo’lishi mumkin emas hamda yuridik va jismoniy shaxslar uchun ham, uy-joy mulkdorlari uchun ham yuridik oqibatlarga olib keladi, bu esa uni amalga oshirish imkoniyati yo’qligiga olib keladi.

Individual huquqiy hujjatlarning o’ziga xosligi shundaki, uning tartibi, shakli va mazmuni qonun bilan qat’iy belgilangan. Qonun hujjatlarida tartib, shakl va mazmunga oid talablarga rioya qilmaslik individual hujjatning haqiqiy emasligiga olib kelishi kerak.

Agar yuridik va jismoniy shaxslarning arizalariga ko‘ra yer uchastkalarini ajratish bilan bog‘liq ishlarni oladigan bo‘lsak, unda:

• “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 9-moddasiga asosan (913-XII-сон 02.09.1993. Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида (lex.uz) ), Xalq deputatlari Kengashi, viloyat, tuman, shahar hokimi viloyat, tuman, shahar tasarrufidagi obyektlarni qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda va chegaralarda vaqtincha yoki doimiy egalik qilish va foydalanishga berishga haqli.
• O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 23-moddasiga asosan (30.04.1998. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси (lex.uz)) yer uchastkasini egalik qilish, doimiy foydalanish, ijaraga berish va mulkchilikka berish (sotish) ushbu Kodeksda belgilangan tartibda ushbu yer uchastkasi Davlat mulki sifatida faqat olib qo‘yilgach (sotib olingach) va davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgandan keyingina amalga oshiriladi.

Yer kodeksining 23-moddasi normasidan kelib chiqib, olib qo‘yilgan yer uchastkasida joylashgan uy-joylarni faqat davlat va jamoat ehtiyojlari uchun buzish evaziga kompensatsiya miqdorini faqat davlat organi kelishib olishi mumkin hamda uy-joy mulkdorlariga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash majburiyatini yuridik yoki jismoniy shaxsga yuklashi to’g’ridan-to’g’ri qonun normalariga zid keladi.

Hokimlikning individual huquqiy hujjatlarida viloyat, tuman, shahar mulki bo‘lmagan erlar muayyan yuridik yoki jismoniy shaxsga beriladi.

(Ta’kidlash joizki, umume’tirof etilgan fikrga qaramasdan, O‘zbekistonda yer davlat mulki emas: “Yer kodeksining 16-moddasida: “Yer umumxalq boyligi bo‘lib, undan oqilona foydalanilish lozim va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi”.)

01.01.2020 yilgacha O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 25.05.2013 yildagi 54-son qarori amalda edi: 54-сон 25.02.2013. Шаҳарсозлик фаолиятини амалга ошириш ҳамда қишлоқ хўжалигига оид бўлмаган эҳтиёжлар учун ер участкалари бериш, шунингдек объектларни қуришга рухсатномалар бериш тартибини тубдан соддалаштириш чора-тадбирлари тўғрисида (lex.uz) .

54-sonli VMQ ilovasining 12-bandi 9-paragrafiga asosan, yuridik va jismoniy shaxslardan, huquqlari boshqa jismoniy va yuridik shaxslar nomiga ro‘yxatga olingan binolar va inshootlar joylashgan yer uchastkalarini ajratish to‘g‘risidagi ariza kelib tushgan hollarda, ariza beruvchiga ralayotgan yer uchastkasini berishning mumkin emasligi to‘g‘risida bildirishnoma yuboriladi hamda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulkdorlardan ko‘chmas mulkni mustaqil ravishda sotib olish yoki bo’sh yer uchastkalarini tanlashning boshqa variantlari taklif etiladi.

“O‘zbekiston Respublikasida mulk to‘g‘risida”gi Qonunining 35-moddasiga asosan (152-XII-сон 31.10.1990. Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида (lex.uz)), davlat boshqaruvi organi yoki mahalliy davlat hokimiyati organining qonun hujjatlariga rioya qilmagan qarorii qabul qilinishi natijasida mulkdorning va boshqa shaxslarning o‘z mol-mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlari buzilgan bo‘lsa, bunday qaror mulkdorning yoki huquqlari buzilgan shaxsning talabiga binoan sud tartibida haqiqiy emas deb topiladi.

Mazkur xulosa O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1 (1-qism), 13, 15, 16 (2-qism), 19, 53 (2-qism), 54 (1-qism), 55 moddalariga, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 5-moddasida (3-qism) nazarda tutilgan yuridik pozitsiyalarga, «Normativ-huquqiy hujjatlar to’g’risida»gi Qonunining 11 va 41-moddalariga (2-qism) mos tushadi.

Fuqarolar ahvolining yomonlashuvi, bu fuqarolarning avvalgi qonun hujjatlariga muvofiq ega bo’lgan va ular tomonidan muayyan huquqiy munosabatlarda amalga oshirilayotgan huquqni bekor qilinishi Qonunning ko‘rsatilgan normalariga ziddir. Chunki ushbu konstitutsiyaviy qoidalarning mazmuniga ko’ra, qonun chiqaruvchi tomonidan ilgari belgilangan shartlarni o’zgartirish fuqarolarning qonunga va davlat harakatlariga ishonchini saqlash tamoyiliga rioya qilinadigan tarzda amalga oshirilishi kerak. Ushbu tamoyil huquqiy tartibga solishning oqilona barqarorligini saqlashni va mavjud normalar tizimiga o’zboshimchalik bilan o’zgartirishlar kiritishga yo’l qo’yilmasligini nazarda tutadi. Fuqarolarning amaldagi qonunchilik asosida olgan egalik huquqi hokimiyat organlari tomonidan hurmat qilinishi va amalga oshirilishi haqidagi qonuniy umidlari shu bilan bog‘liq.

Mazkur buyruqlarning chiqarilishi natijasida fuqarolarga, tashkilotlarga va boshqa shaxslarga yetkazilgan zararlar tegishli organ yoki boshqaruv ixtiyoridagi mablag‘lar hisobidan to‘liq hajmda qoplanishi lozim.

Shu bilan birga, sud davlat organining yer uchastkasini olib qo‘yish to‘g‘risidagi qarori ma’lum bir tuman, kvartal, ko‘cha, mahallada yashovchi aholining belgilanmagan doirasiga taalluqliligini, bu qarorni rasmiy nashrlarda rasman e’lon qilinishi lozimligini hisobga olishi shart, rasmiy e’lon qilinmagan taqdirda esa sud O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 11-moddasi birinchi qismi 11-bandi asosida bunday qarorni qo‘llamasligi kerak (21.12.1995. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (биринчи қисм) (lex.uz)), va kelgusida, agar bunday qarorni haqiqiy emas deb topish to’g’risida da’vo qo’zg’atilgan bo’lsa, uni qonuniy oqibatlarga olib keladigan qo’shimcha variant sifatida haqiqiy emas deb topish.

***

Materialni tayyorlaganlar: Farida Sharifullina va Sobir Yoqubjonov